Wrzesień 1939 rok w Forcie XIII.

           Fort XIII w Toruniu jest jednym z wielu podobnych obiektów stanowiących  w przeszłości ważny punkt obrony w zewnętrznym pierścieniu obronnym dawnej twierdzy Toruń. Jest zbudowany na planie pięciokąta a jego najważniejsze urządzenia to stanowiska ogniowe artylerii ze schronami na wale artyleryjskim oraz murowane elementy fortu jak koszary szyjowe i koszary części głównej. Fort posiadał zewnętrzne elementy obronne, które czyniły w przeszłości obiekt niedostępnym, trudnym do zdobycia i łatwym do obrony.

Fort zbudowano w 1885 roku i od tego czasy zawsze służy celom wojskowym, nawet  w okresie pokoju. W latach 1923 – 1939 fort był zajęty, najpierw przez Pułk Manewrowy Artylerii  w ramach struktury Centrum Wyszkolenia Artylerii a potem przez 31 Pułk Artylerii Lekkiej.

W forcie przechowywano sprzęt wojskowy w tym: haubice 100 mm wz 14/19 P oraz armaty 75 mm wz. 97, a także duże zapasy amunicji artyleryjskiej. Ponadto  w magazynach fortecznych składowano zapasy broni strzeleckiej jak karabiny kb oraz karabiny maszynowe i amunicję strzelecką, granaty, maski p.gaz. i saperki. Wszystkie zapasy miały być wkrótce wydane dla mobilizowanych w związku ze spodziewanym wybuchem wojny z Niemcami pododdziałom artylerii Armii Pomorze.

W forcie, poza artylerzystami stale przebywała kompania łączności 31 pal (ze sprzętem), której żołnierze dbali o urządzone tu na czas wojny stanowisko dowodzenia dla dowódcy i sztabu Armii Pomorze.

W dniu 24 do 26 sierpnia 1939 roku, w związku z zarządzoną mobilizacją w obiekcie nastąpiło wyposażanie  mobilizowanych w tych dniach pododdziałów artyleryjskich 31 pal 48 dywizjonu artylerii lekkiej (armaty 75 mm) oraz 68 dywizjony artylerii lekkiej (haubice 100 mm). 

W dniu 26 sierpnia 1939 roku z magazynów 31 pal w Forcie XIII wydano łącznie  24 działa i 24 jaszcze, 1463 kb/kbk i 18 lkm. Po sformowaniu obu dywizjonów bojowych, 31 pal przystąpił do tworzenia w forcie dwóch baterii marszowych  tj. 1. baterii marszowej 15. pal i 1. baterii marszowej 16. pal. W nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 roku w Forcie Kniaziewicza rozpoczęły funkcjonowanie dowództwo i sztab Armii Pomorze.

Dowództwo Armii Pomorze :

-  dowódca - gen. dyw. Władysław  Bortnowski

- oficer ordynansowy - mjr Juliusz Kroenitz

- dowódca artylerii - płk Józef Korycki (d-ca 8 GA)

- dowódca lotnictwa i OPL - płk Bolesław F. Stachoń (d-ca 4 p lot)

- oficer art. plot - kpt. Tadeusz Muszyński (z 8 da plot)

- dowódca saperów - ppłk Emil Strumiński (oficer sap. Insp. Armii w Toruniu)

- oficer saperów - kpt. dypl. Feliks Grzegrzółka (z 8 bsap)

- oficer saperów - kpt. Edward Szybler (z Insp. Armii w Toruniu)

- oficer saperów - kpt. inż. Wacław N. Cichocki (z Insp. Armii w Toruniu)

- oficer saperów - kpt. Wacław P. Janaszek (z 8 bsap)

- dowódca etapów gen. bryg. Michał Tokarzewski -Karaszewicz

- zastępca dowódcy etapów płk dypl. Aleksander Myszkowski

 Sztab Armii Pomorze:

- szef sztabu - płk dypl. Ignacy Izdebski

- szef oddziału I - mjr dypl. Jan K. Jastrzębski

- szef oddziału II - ppłk dypl. Antoni K. Rosner (z Komisariatu Rządu w Gdańsku)

- oficer oddziału II - mjr dypl. Antoni Malinowski (III oficer sztabu Insp. Armii w Toruniu)

- szef oddziału III - mjr dypl. Jerzy Kirchmayer (II oficer sztabu Insp. Armii w Toruniu), od połowy lipca ppłk dypl. Aleksandrowicz (ze Sztabu Głównego)

- oficer oddziału III - mjr dypl. Ksawery Floryanowicz (d-ca dyonu 26 pal)

- dowódca łączności - ppłk Jan Kaczmarek (d-ca Grupy Łączności Kraków)

- oficer łączności - mjr Stanisław Kochański (z Insp. Armii w Toruniu)

- kwatermistrz - ppłk dypl. Czesław Kopański (z-ca d-cy pułku w Stanisławowie).

- szef oddziału IV - ppłk dypl. Stanisław Kłosowicz (ze Sztabu Głównego)

- delegat bydgoskiej Dyrekcji Poczt i Telegr. inż. Stanisław Ostrowski

- szef kompanii kolejowej mjr w st. sp. Michał Galiński (szef Wydz. Wojskowego   bydgoskiej Dyrekcji Kolejowej)

    Od 1– 4 września 1939 roku do fortu przebywali żołnierze, których wcielono do tzw. Oddziału Zbierania Nadwyżek 31 pal. W dniu 2 września do fortu przybyła załoga bezpieczeństwa wydzielona z formacji mobilizowanych na ternie garnizonu tj. Kompania Budowlana Łączności Nr 17, która utrzymywała swą  placówkę alarmową w sile drużyny na szosie Toruń – Grabie (droga poligonowa przez bramę „Artyleria Bóg Wojny). W dniu 3 września do Fortu Kniaziewicza przybyli żołnierze pododdziałów rozbitych w pierwszych dniach wojny w „korytarzu pomorskim” z 24 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych należących do 27 DP. Tu pułk odtworzono w składzie trzech słabych batalionów. Do uzupełnienia jego II Batalionu wykorzystano marszówki przybyłe z Inowrocławia. Natomiast III Batalion 24 pułku utworzono przez wcielenie do niego „Starogardzkiego” Batalionu Obrony Narodowej. Następnego dnia pułk zajął pozycje nad Wisłą, z zadaniem osłony Podgórza od zachodu.

W dniu 4 września bombowce szturmowe Junkers (Stukas) z III Dywizjonu 2 Pułku Bombowców nurkujących  szkolnego Pułku Myśliwców atakowały pociągi ewakuacyjne na trasie Toruń – Włocławek (Waganiec) oraz kolumny wojsk polskich. Jeden z bombowców zrzucił serię bomb na Fort Kniaziewicza powodując niewielkie zniszczenia obiektu. Trafione zostały jedynie zewnętrzne elementy fortu. Bomby upadły na lewe skrzydło bramy wjazdowej, schron ochrony wjazdu, pochylnię i stajnie. Przede wszystkim jednak, spowodowały eksplozję i zniszczenie zgromadzonych na dziedzińcu wjazdowym fortu zapasów amunicji artyleryjskiej i strzeleckiej w celu wydania do walki polskim pododdziałom.

Z kierunku północno – zachodniego Toruń osłaniała 15 Dywizja Piechoty, na którą wzdłuż szosy i toru kolejowego Bydgoszcz – Toruń nacierała 50 Dywizja Piechoty. Natarcie to nie odniosło poważniejszych sukcesów. Z innych kierunków tj. od strony Chełmży i Unisławia pod Toruń nadciągały drobne patrole rozpoznawcze Werhmachtu z 218 dywizji piechoty (218. Infanterie Division). Obsadę przedmościa toruńskiego (miasto Toruń stało się przedmościem toruńskim) stanowił wówczas Oddział Wydzielony „Toruń”, którym dowodził Dowódca Brygady Obrony Narodowej i jednocześnie szef etapów Armii „Pomorze” płk dypl. Aleksander Myszkowski.

W skład tego oddziału wchodziło sześć batalionów piechoty, oddział wydzielony Flotylli Rzecznej „Wisła”, 48 i 68 Dywizjon Artylerii Lekkiej oraz siedem dział 27 Dywizji Piechoty.

Przed świtem 5 września 2. bateria zajęła stanowiska na poligonie na półn.- zach. od góry artyleryjskiej, z punktem obserwacyjnym na wieży wodnej i na Podgórzu a później w forcie Kazimierza Wielkiego – Fort VIII. W dniu 6 września ok. 8.00 3 bateria 68 dal wystrzeliła 100 pocisków na Niemców podchodzących drogą z Fordonu. 

          W dniu 6 września i ten oddział otrzymał rozkaz wycofania się za Wisłę. Toruń pozbawiono obrony. Tego samego dnia w godzinach wieczornych żołnierze polscy zlikwidowali stanowisko dowodzenia Armii Pomorze i opuścili Fort Kniaziewicza przenosząc się do Brześcia Kujawskiego.

    W dniu 7 września o godz. 2 wycofujący się żołnierze  - saperzy OW „Toruń” wysadzili mosty na Wiśle w Toruniu, w tym most kolejowy ze znajdującymi się na nim dwoma lokomotywami i wagonami. 

    O godz. 4 rano 7 września 184 rezerwowa Kompania Saperów wysadziła w powietrze radiostację toruńską. Po południu odziały niemieckie wkroczyły do opuszczonego Torunia. Kierowane z punktu obserwacyjnego znajdującego się na samym brzegu rzeki, około 300 m na wschód od mostu drogowego haubice i lkm 68. dal ostrzelały pojawiające się na prawym brzegu Wisły pojazdy i grupy żołnierzy, które zmuszono do ukrycie się wśród zabudowań starówki. 

Dopiero 8 września 1939 roku lewobrzeżny Toruń i m.in. fort XIII zajęli żołnierze Werhmachtu z 218 dywizji piechoty (218. Infanterie Division). Znaleźli oni w forcie jak i w pobliskiej składnicy amunicyjnej tysiące sztuk amunicji artyleryjskiej (pociski i łuski), której nie zdążyli zniszczyć odchodzący stąd żołnierze polscy.

Z dniem 26 października powstała nowa terenowa struktura organizacyjna Wehrmachtu z Trzeciej Rzeszy, a Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie stanowił odtąd Okręg Wojskowy XX (Wehrkriks XX). W miejsce 218. dywizji piechoty rozlokowano w Toruniu sztab i niektóre oddziały 156. dywizji, której dowódcą był gen. mjr Noack. W latach 1940 – 1942 w mieście, w koszarach i budynkach zajmowanych przed wojną przez wojsko polskie rozlokowano jednostki niemieckie o podobnym profilu rodzaju wojsk. Budynki sztabowe i koszarowe 31. pal przy ulicy Okólnej w 1941 roku zajęła komenda i administracja obozu Stalag XXA.

Już od 26 października 1939 roku Fort XIII stał się miejscem – podobozem obozu jenieckiego Stalag XXA, w którym najpierw przetrzymywano żołnierzy polskich wziętych do niewoli po bitwie nad Bzurą, a od 15 czerwca 1940 roku jeńców brytyjskich.     

                                                                          Marian Rochniński.