Fort IX Bolesław Chrobry zbudowany został w latach 1882-1885 jako fort artyleryjski - pośredni. Jest najmniejszym fortem toruńskim o kształcie pięcioboku, dwuwałowy na odcinkach czół i barków, zbliżony kształtem do fortu głównego, jednak w porównaniu do niego silnie zredukowany zarówno pod względem wielkości, jak i wyposażenia. Zadaniem fortu była ochrona twierdzy od strony zachodniej. Zasięg dział baterii wałowej i skrzydłowej sięgał do miejscowości Czarne Błota – Stary Toruń – Wielka Nieszawka. Początkowo nosił nazwę „Zwischenfort IVa”. Jego mierzona w narożnikach szyi wynosiła zaledwie 176 m. Obustronnie oskarpowanej fosy broniły 4 kaponiery: czołowa dwustronna, dwie jednostronne barkowe i dwustronna szyjowa, będąca jednocześnie przyczółkiem mostu stałego przez fosę. Koszary szyjowe fortu są dwukondygnacyjne. Piętra łączą cztery klatki schodowe. Korytarze kondygnacji dolnej kończyły się wyjściem na wał dolny piechoty. Główny ciąg komunikacyjny stanowi poterna główna, z której rozchodzą się korytarze górne koszar szyjowych. Tuż za nimi po lewej stronie znajduje się niewielkie pomieszczenie dawnej prochowni a po prawej schronu załogi pogotowia. Fort posiada dwa małe, zredukowane do minimum dziedzińce. Niemal całą ich powierzchnię zajmują pochylnie prowadzące na wał górny do stanowisk ogniowych artylerii fortu. Do fortu prowadziła wybudowana w 1890 roku zamaskowana droga dojazdowa o długości 125 m i szerokości 8 m. Dojścia na niewielki plac broni broniła brama ze stalowymi wrotami. Do środka warowni wchodziło się przez bramę główną zwieńczoną attyką i narożnymi wykuszami oraz przez most o konstrukcji stalowej, przerzucony ponad fosą, którego część stanowiła również dwustronna kaponiera szyjowa. Powłoka jezdni mostu była "szabrowana". Długość mostu stałego przez fosę wynosiła 7 m, a jego szerokość 5 m. Wejścia do wnętrza fortu broniła stalowa krata i stalowy most zwodzony. Pierwszej modernizacji obiektu dokonano już w 1894 roku, wzmacniając sklepienie betonową płytą o grubości 1 m i podwyższając na niej nasyp ziemi. W 1898 roku założono w forcie instalację wodociągową oraz elektryczną podłączoną do elektrowni miejskiej, zaś w 1912 zamontowano własne agregaty prądotwórcze. Rok wcześniej zewnętrzny stok bojowy dzieła opasany został przeszkodami z drutu kolczastego zamaskowanymi krzewami. W 1898 roku warownia zmieniła nazwę na „Fort IV Heinrich von Plauen”, zaś po przejęciu przez Wojsko Polskie w 1920 nazwę zmieniono na „Fort IX – Warownia Bolesława Chrobrego”. Wówczas to warownia stałą się siedzibą 8. Okręgowego Szpitala Koni, czasowo funkcjonowała w nim Szkoła Podkuwaczy Koni. Sporadycznie fort służył jako koszary dla wojsk uczestniczących w manewrach na lotnisku. Fort IX mógł pomieścić 1 batalion piechoty i obsługę dział. Na wale artyleryjskim znajdowały się działobitnie dla 2 dział kal. 15 cm, 2 dział kal. 10 cm i dwóch armat 7,5 cm. W dobudowanej od południa ziemnej działobitni ze schronem przewidywano użycie baterii 6 dział kal. 10 cm. W forcie było łącznie 23 pomieszczenia mieszkalne, 18 magazynów, 2 kuchnie, 1 piekarnia, 4 pompy wodne. Wycofujące się wojska niemieckie jeszcze w 1919 roku wymontowały uzbrojenie i pancerne wyposażenie, w tym jedyną pancerną wieżyczkę obserwacyjną wz W.T.90, oraz uszkodziły instalację elektryczną, telefoniczną, telegraficzną oraz kanalizacyjną. W latach 60. rozebrano obmurowanie fosy i kaponier, częściowo zniwelowano wał lewego barku, zasypano fosę czoła i barków oraz całkowicie zniszczono baterię wraz ze schronem. Przebudowano wnętrza fortu w celu adaptacji obiektu do roli zakładu produkcyjnego przemysłu spożywczego. Od niedawna rozpoczęto prace remontowe i adaptacyjne obiektu do nowej roli. W związku z planowanym wykorzystaniem fortu jako centrum handlowe przeprowadzono pod okiem konserwatora zabytków gruntowny remont pomieszczeń, naprawiono zniszczone wcześniej jego urządzenia, wszędzie tam gdzie było to możliwe dokonano rewitalizacji zabytku. Dziś fort jest ogólnie dostępny nie tylko dla kupujących. Warto go odwiedzić by przyjrzeć się z bliska skutkom działań, które doprowadziły do przywrócenia społeczeństwu, nie tylko lokalnemu, ten wspaniały historyczno – militarny obiekt wpisany do rejestru zabytków w 1971 roku. Oczywiście każdy odwiedzający centrum handlowe w forcie IX może być przy okazji potencjalnym klientem znajdujących się tu punktów handlowych.
Marian Rochniński