Grupa zebrała się na przystanku MZK przy „starym” cmentarzu katolickim na Podgórzu skąd rozpoczęła dzisiejszą wędrówkę.

Podgórz to obecnie część Torunia (przyłączona w 1938 r.), niegdyś stanowiła osobny organizm miejski. Pierwsza wzmianka o Podgórzu pojawiła się w 1555 r., a w 1611 r. uzyskał on prawa miejskie (król Zygmunt III Waza). Nazwa miejscowości wzięła się od przeniesienia osady spod zamku Dybów na wzniesienie („pod górę”). W XIX w. mówiono z niemiecka Podgurz, Podgorz, Podgoz, zaś w okresie okupacji hitlerowskiej – Amberg. Na kształt Podgórza w XIX w. wpłynęły wojny napoleońskie (w 1813 r. część miasta spłonęła), budowa fortyfikacji i koszar oraz węzła kolejowego. Podgórz nabrał charakteru urzędniczo-robotniczego, a po 1890 r. wzrost liczby mieszkańców wpłynął na nasilenie ruchu budowlanego. Pod koniec II wojny światowej centrum miasteczka legło w gruzach – wybuch wagonów z trotylem zniszczył część przyrynkowych kwartałów. W okresie II Rzeczypospolitej mieszkało tu ok. 5 tysięcy podgórzan – niemal wyłącznie Polaków. Zatrudnienie znajdowano przede wszystkim na kolei, w garnizonie i słynnym Browarze Pomorskim, a także w warsztatach rzemieślniczych, składach, restauracjach i hotelach.

Na trasie uczestnicy obejrzeli następujące obiekty:

Stary cmentarz katolicki

Jego geneza sięga czasów zlokalizowanego tu, lecz już nieistniejącego kościoła p.w. św. Anny (koniec XVI w.) i przykościelnego cmentarza parafialnego. Świątynię zburzyły wojska napoleońskie, przygotowując się do obrony przed Rosjanami, a materiał uzyskany z rozbiórki ogrodzenia nekropolii Francuzi użyli do budowy… przeprawy przez Wisłę.

W 1911 r. w miejscu kościoła p.w. św. Anny ulokowano grupę rzeźbiarską Ukrzyżowanie (1813 r.) wykonaną w stylu neogotyckim. Stary cmentarz jest zaledwie o rok młodszy od najbardziej znanej nekropolii Torunia – nowego cmentarza św. Jerzego (założonego w 1811 r.; stary cmentarz św. Jerzego miał rodowód średniowieczny). Dziś jest to miejsce spoczynku wybitnych mieszkańców Podgórza, np. Georga Thomsa (browar), rodzin Jaugsch i Kuras (rzeźnictwo; kaplica grobowa z lat 1912+14), ks. Kazimierza Siuchnińskiego, proboszcza podgórskiego w 2 poł. XIX w.

Stary Cmentarz ewangelicki założony w 2 poł. XIX w. o powierzchni 0,36 ha.

Cmentarz wyznaniowy, protestancki wyznania ewangelicko-unijnego.

Cmentarz założony w 1845 r. W czasie powodzi w 1888 r. prawdopodobnie uległ zalaniu. Poszerzany w 1894 r. i uporządkowany w 1898 r. (dotyczyło to wydzielenia osobnych kwater dziecięcych). Nie wiadomo kiedy przestano z niego korzystać na rzecz cmentarza nowego (ul. Poznańska 313). Na pewno był użytkowany jeszcze w 1 dekadzie XX w.

Gazownia i stara wieża wodociągowa

Budynek gazowni, powstał w pierwszych latach XX w. (najprawdopodobniej w 1904 r.) wraz z obiektami należącymi do wodociągów, na czele z wieżą ciśnień. Dziś po zabytkowej hali pozostała resztka gruzu. Podgórska gazownia była dla ówczesnego miasteczka kamieniem milowym, który zapewnił skok cywilizacyjny. Ulice, sklepy, domy mieszkalne - wszyscy zaczęli korzystali z oświetlenia gazowego. Ponadto na terenie zakładu stał duży zbiornik, o którym można się dowiedzieć jedynie z książek i nielicznych archiwalnych zdjęć.

Kluczyki – kolejarska dzielnica Torunia.

Kluczyki wcielone zostały do miasta Podgórz w 1878 r. W 2 poł. XIX w. był to teren rekreacyjny dla torunian (restauracja z salą taneczną nad stawem i strugą, ogród wycieczkowy), którzy mogli dopłynąć na Kluczyki statkiem wycieczkowym.

Znajduje się tam kolejowy przystanek osobowy oraz duża stacja towarowa. Jest zapleczem dla dworca Toruń Główny (lokomotywownia i wagonownia). Przed 1939 r. była bardzo samodzielna, posiadała m.in. własną mini elektrownię, wodociągi, a nawet cmentarz. Dziś znajduje się w niej wspomniana lokomotywownia i stacja kolejowa, małe osiedle domów kolejarskich.

Lokomotywownia Kluczyki

Największy rozwój stacji przypadł na lata okupacji hitlerowskiej – to Niemcy, wykorzystując jeńców radzieckich i brytyjskich, rozbudowali stację, dołączając do niej pobliską lokomotywownię i wieżę wodną dla niej. Wybudowali też domy dla przesiedleńców.

Dziś Kluczyki to duża stacja towarowa i zaplecze dla dworca Toruń Główny, jedna z największych stacji rozrządowych w Polsce.

Nowa wieża wodociągowa

Z racji swojego położenia - kilka pruskich fortów, poligon, węzeł kolejowy, liczne schrony - cieszył się dużym zainteresowaniem Niemców. W 1941 r. wpadli na pomysł pobudowania własnej wieży ciśnień, nieopodal lokomotywowni na Kluczykach. Z robotnikami nie mieli kłopotu, w pobliżu znajdował się Stalag XX-A i stamtąd dowożono jeńców, którzy wznieśli budynek nazywany dziś kolejową lub nową wieżą ciśnień. Monumentalna wieża ciśnień została zbudowana w niecałe trzy lata, a jej tworzeniu przyświecała ówczesna myśl niemieckich architektów. Wieża imponuje swą wielkością i nietypowym - jak dla tego typu obiektów - kształtem. Dodatkowej wartości historycznej dodają ślady po sowieckim ostrzale.

Domy dla przesiedleńców, nowy cmentarz katolicki

Pobliskie domy wzniesiono na polecenie władz niemieckich dla przesiedleńców z krajów nadbałtyckich, kiedy tereny te weszły pod kontrolę radziecką. Miały one charakterystyczną formę (piętrowe, z dwuspadowym dachem). Podobne mini osiedle powstało na Bydgoskim Przedmieściu (okolice ulic Jaroczyńskiego i Żeromskiego).

Tuż obok znajduje się tzw. nowy cmentarz. Kiedy stara nekropolia stała się dla parafii podgórskiej zbyt ciasna, utworzono następny cmentarz (1937 r.) około 1 km od centrum Podgórza.

Poligon artyleryjski

Poligon ten należy do najstarszych w Polsce i na świecie. Na jego obrzeżu mieściła się mniejsza hala dla balonów na uwięzi (1909 r.; okolica ulic Okólnej i Drzymały). Rozebrano ją w 1955 r.

W prawobrzeżnym Toruniu znajdowała się większa hala – dla sterowców (1909-11 r.), w okolicy ul. Balonowej, a pomiędzy ulicami Bema, św. Józefa, Grunwaldzką i Szosą Chełmińską funkcjonowało lądowisko balonów.

Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń, bateria pancerna AB IV

To drugi, po Forcie IV (na prawym brzegu Wisły), przygotowany do zwiedzania obiekt militarny w Toruniu. Muzeum obejmuje dwa pruskie, XIX w. dzieła pancerne – Baterię Doświadczalną AB IV (to jeden z najciekawszych obiektów Twierdzy Toruń, unikat na skalę europejską) i Półpancerną SLB. W ich wnętrzach można zapoznać się z historią fortyfikacji, Stalagów XX A/C i dziejami militarnymi Torunia. Pomiędzy dziełami pancernymi, na tzw. międzypolu eksponowane są mniejsze schrony i dzieła inżynieryjne z okresu II wojny światowej i okresu zimnej wojny.

Bateria AB IV wybudowana została w 1895 r. Wzniesiono ją w linii pierścienia Twierdzy Toruń jednakże miała ona charakter eksperymentalny – posłużyła przetestowaniu wieży pancernej armaty kalibru 105mm L/20.

 

Nowy Cmentarz ewangelicki założony w 1900 r., kształt prostokątny, o powierzchni 0,55 ha. Najstarsze pochówki z 1 poł. XX w. Na cmentarzu spoczywają ofiary wysadzenia pociągu w Podgórzu w styczniu 1945 r. Istnieje aleja główna częściowo wycięta. Część drzewostanu z pewnością pierwotna. Układ cmentarza w miarę czytelny. W części południowo wschodniej wyodrębniona kwatera dziecięca.

Kościół p.w. bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego

Na ul. Szubińskiej od 13 lat mieści się Parafia p.w. bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego. Obok kaplicy i domu parafialnego od lat buduje się kościół, projektu A. Ryczka, tego samego architekta, którego świątynię buduje o. Redemptoryści w Porcie Drzewnym.

Glinki - jedno z najmniejszych osiedli Torunia. Znajduje się na obrzeżach dzielnicy Podgórz, blisko granicy ze wsią Cierpice. Jest to słabo zamieszkane osiedle z małą liczbą mieszkańców. W czasie II wojny światowej znajdował się tu obóz jeniecki dla żołnierzy radzieckich, brytyjskich i innych narodowości alianckich. Obecnie na miejscu obozu znajduje się cmentarz i pomnik ku pamięci pomordowanych jeńców.

Cmentarz i pomnik jeńców

Cmentarz zmarłych w obozie jeńców znajdował się w lesie między Glinkami a Wielką Nieszawką. W latach PRL został on uporządkowany, a ku czci jeńców radzieckich wystawiono w 1969 r. pomnik wg projektu Witolda Marciniaka. Składa się on z dziesięciometrowej kolumny z płaskorzeźbą sierpa i młota (w przeszłości była też czerwona gwiazda, dziś usunięta) oraz z niższego postumentu, na którym wyrzeźbiono dwie leżące postacie zamęczonych na śmierć jeńców.

Na cmentarzu spoczywa 14 219 jeńców radzieckich w mogiłach zbiorowych i indywidualnych. Anonimowe groby (informacje o pochowanych znajdują się w urzędzie w Wielkiej Nieszawce) mają postać wydzielonych kwater, każda z niewielkim kamieniem pamiątkowym z namalowaną czerwoną gwiazdą. W centralnym punkcie cmentarza znajduje się tablica z napisem: „Poległym ofiarom faszyzmu”.

Mała Nieszawka – ruiny zamku krzyżackiego

W styczniu 1230 r. Konrad Mazowiecki nadał Krzyżakom drewniano-ziemny gród, castrum Nissoue, nazwany później przez nich samych Vogelsang, czyli „Ptasi śpiew”. Gródek ten stanowić miał podstawę ich działań przeciw plemionom pruskim, w tym okresie często niepokojącym swoimi najazdami ziemię chełmińską. Niemcy szybko założyli tu komturię z poświadczonym źródłowo komturem Henrykiem, wzmiankowanym w 1255 r.

Drewniano-ziemna konstrukcja nie gwarantowała jednak wystarczającego bezpieczeństwa, dlatego kilka kilometrów na południe Krzyżacy wznieśli nowy, całkowicie już murowany zamek. Jego budowę rozpoczęto około 1327 r. i kontynuowano do lat 80-ych XIV w. Podczas wojny 1409-11 warownię nieszawską opanowały wojska Władysława Jagiełły, lecz na kanwie porozumień pierwszego pokoju toruńskiego powróciła ona w ręce Zakonu. Historię funkcjonowania zameczku zakończyła decyzja podjęta w Mełnie podczas rokowań pokojowych po kolejnym konflikcie polsko-krzyżackim 1422, tzw. wojnie golubskiej. Na podstawie zawartych tam porozumień Polska otrzymała okręg nieszawski oraz zapewnienie, że do dnia 24 czerwca 1423 r. warownia zostanie przez Niemców rozebrana. Ustalony termin Krzyżacy przekroczyli, za to rozbiórkę przeprowadzili niezwykle starannie i w 1424 r. po zamku pozostały jedynie piwnice.

Fort X Twierdzy Toruń lub Bateria Nadbrzeżna – pośredni fort w formie schronu piechoty położony przy ul. Przy Grobli. (niem. Batterie Grünthalmühte)

Fort został wzniesiony w latach 1889-92 w celu kontroli doliny Wisły, linii kolejowej do Bydgoszczy i Solca Kujawskiego. Jest to ziemna bateria z sześcioma stanowiskami artyleryjskimi dla dział kalibru 12 cm z ceglanym dziesięciokomorowym schronem dla ich 80-osobowej załogi oraz wałem ziemnym. Baterię częściowo otacza wodna fosa. Jest to jedyny toruński fort pozbawiony stanowisk obserwacyjnych piechoty. Posiada 4 magazyny. Obiekt nie jest użytkowany.

Ruiny Zamku Dybowskiego

Zbudowany przez Władysława Jagiełłę w latach 1424–28. Z czasem przy zamku powstała konkurująca z krzyżackim Toruniem osada, którą nazwano Nieszawą. W 1431 r. wojska Torunia i Krzyżaków zdobyły zamek i spaliły Nieszawę, jednakże wkrótce Krzyżacy zamek odrestaurowali i osadzili w nim swoją załogę. Po czterech latach po pokoju w Brześciu Kujawskim, zamek wraz z lewym brzegiem Wisły wrócił do Polski. W 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk wydał tutaj statuty nieszawskie. Od 1456 r. zamek w Dybowie był siedzibą starostów królewskich. Znajdowała się tam też komora celna co spowodowało częściowe przekształcenie założenia zamkowego na cele gospodarcze. W zamku dybowskim gościli królowie polscy odwiedzający Toruń i Prusy Królewskie. Podczas wojen szwedzko-polskich zamek został spalony przez Szwedów w 1656 r. W 1703 r., podczas oblężenia Torunia przez Szwedów, z zamku ostrzeliwano miasto, dlatego też wojska polskie stacjonujące w mieście ostrzelały zamek, przez co zniszczono jego część mieszkalną od strony rzeki. W XVIII w. zamek był własnością rodu Dębskich, natomiast po rozbiorach otworzono w nim gorzelnię. W 1813 r. czterdziestu Francuzów pod dowództwem porucznika Savary wytrzymało w zamku trzymiesięczne oblężenie Rosjan, kapitulując dopiero wraz z Toruniem. W 1848 r., w murach przebito nowe, widoczne do dzisiaj, strzelnice. Zamek przetrwał do dzisiaj w postaci ruiny, zachowały się imponujące mury obwodowe, 2-kondygnacyjna wieża bramna i obwarowania.

                                                                                                          Opracował: Tadeusz Perlik.