Szlak pieszy św.Jakuba

Oddział Miejski PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu jest administratorem (oznakowania turystycznego szlaków) i gospodarzem wymienionych na tej stronie znakowanych szlaków turystycznych pieszych i rowerowych, opracowanych, wyznaczonych i zdokumentowanych przez zespół znakarzy szlaków PTTK w terenie i odnawianych od 1971 roku. Oddział Miejski PTTK w Toruniu oraz Henryk Miłoszewski, autor treści poszczególnych opisów szlaków, posiadają prawa autorskie i pokrewne związane z wymienionymi szlakami. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych kopiowanie, przepisywanie, przetwarzanie maszynowe, elektroniczne, rozpowszechnianie w całości lub fragmentaryczne tekstów opisów historyczno – krajoznawczych ( w tym kilometrażu, nazwy, przebiegu i wykazów szlaków ) oraz zdjęć, bez wiedzy i zgody ich autorów jest zabronione.

SZLAK ŚW. JAKUBA

odcinek północny

Europejski Szlak Kulturowy – św. Jakuba.

Odcinek Kurzętnik – Toruń .

Camino de Santiago to najsłynniejszy obok szlaków do Rzymu i Jerozolimy pielgrzymkowy szlak średniowiecznej Europy. Jego główna trasa biegła z Litwy, przez Polskę, Niemcy, Francję do Hiszpanii, a konkretnie do grobu św. Jakuba Apostoła w mieście Santiago de Compostela w Galicji. Kult Świętego w hiszpańskim mieście zaczął się rozwijać od połowy IX wieku, jednak apogeum pielgrzymek przypadło na wieki XII – XIV. W XII wieku papież wydał bullę, w której uznał miasto Santiago de Compostela, obok Rzymu i Jerozolimy za święte miejsca chrześcijaństwa. Średniowieczne pielgrzymowanie posiadało wyłącznie charakter religijny i wiązało się z umacnianiem nadwątlonej wiary, intencją, ślubowaniem, pokutą lub dziękczynieniem pielgrzymującego. W latach 80 – tych XX wieku nastąpił renesans Szlaku św. Jakuba. W 1987 roku szlak ogłoszono pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym, w 1993 roku został wpisany na Listę Światowego dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Camino Polaco na terenie województwa kujawsko – pomorskiego powstał dzięki współpracy i wsparciu finansowym samorządów lokalnych: Urzędu Miasta Torunia, Urzędu Miejskiego w Brodnicy oraz Urzędu Gminy Kurzętnik. Szlak w terenie w 2007 roku na trasie; Iława – Radomno – Nowe Miasto Lubawskie – Kurzętnik – Bachotek – Brodnica – Golub-Dobrzyń – Toruń wyznaczyła grupa znakarzy szlaków z Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu. W 2020 roku „przyjaciele” z woj. warmińsko – mazurskiego wtargnęli na Camino Polaco od strony Iławy. Administrator przeprowadził korektę przebiegu szlaku, zajmując się nim od Kurzętnika. Znaki szlaku składają się z niebieskiego kwadratu o boku 15 cm, tworzącego tło pod stylizowaną muszlę morską w kolorze żółtym. W zależności od kierunku przebiegu szlaku w terenie używano 3 znaki. Pierwszy – węższą częścią muszli skierowaną ku górze oznacza marsz na wprost, natomiast dwa kolejne – skierowane węższymi częściami muszli w prawo lub w lewo, wskazują zmianę kierunku marszu. Dodatkowo dwa ostatnie znaki posiadają pod muszlą żółte strzałki skierowane w prawo lub w lewo, sygnalizując zmianę kierunk–

0,0km Kurzętnik – wieś, siedziba gminy. W 1291 r. biskup chełmiński Werner przekazał kapitule chełmińskiej okolice „montes Chornichium” – Góry Kurnik. Około 1330 r. osada otrzymała prawa miejskie. Na przełomie XIII i XIV w. kapituła chełmińska wzniosła zamek na wysokiej górze. W 1331 r. okolice Kurnika zostały zniszczone i spalone przez wojska litewskie księcia Gedymina. Do końca XVIII w. Kurzętnik był ośrodkiem klucza kurzętnickiego dóbr ziemskich kapituły chełmińskiej. W XV w. klucz ten obejmował: Kurzętnik, Brzozie Polskie i Niemieckie, Boleszyn, Bratuszewo, Gutowo, Gwiździny, Klonowo, Krzemieniewo, Małe i Wielkie Leźno, Mszanowo, Mroczno i Mroczenko, Nielbark, Pacółtowo, Radoszki, Samin, Słup, Sugajenko, Tylice i Tyliczki, Wlewsk, Zalesie oraz Zembrze. W 1659 r. miasteczko oraz zamek zdobyli i splądrowali Szwedzi. W końcu XVIII w. w części Kurzętnika utworzono majątek, którego właścicielami byli m.in. w XIX w. Michał Łyskowski, Maksymilian Pomierski oraz Goździeniewski. Prawa miejskie Kurzętnik utracił w 1905 r. Ciekawostki krajoznawcze: ruiny zamku na wysokiej górze (142 m npm ) z częściowo zachowanymi murami z przełomu XIII i XIV w. ; gotycki kościół św. Marii Magdaleny z 1 połowy XIV w.; zabudowania dworskie z dworem z końca XIX w. oraz głaz granitowy, odmiana rapakivi o obwodzie 8,1 m usytuowany na tzw. „wałach pruskich”. Gospodarstwo agroturystyczne. Dojazd PKS.

4,0km Lipowiec – wieś. Ciekawostki krajoznawcze: jałowiec o obwodzie 82 cm i wysokości 8 m – pomnik przyrody. Dojazd PKS.

8,5km Kaługa – osada leśna, siedziba królewskiego (pruskiego) leśnictwa i przystanek na zamkniętej linii kolejowej Brodnica – Nowe Miasto Lubawskie, oddanej do użytku w 1902 r. Ciekawostki krajoznawcze: budynek dawnego dworca kolejowego z początku XX w.; szachulcowy budynek dawnej leśniczówki z przełomu XIX i XX w. oraz 2 zrośnięte ze sobą dęby szypułkowe o obwodach 71 i 88 cm i wysokości 22 m – pomnik przyrody. Po lewej stronie szosy: Kurzętnik – Kaługa interesująca budowla z betonu. Jest to specjalna rampa załadunkowa zbudowana na potrzeby kopalni kruszywa wydobywanego w Nielbarku nad Drwęcą, która funkcjonowała do połowy lat 70 – tych XX w.

12,5km Szramowo – wieś wzmiankowana w latach 1417–1419 jako majątek rycerski Niclosa Grunenberga. W 1526 r. król Zygmunt I nadał wieś Stanisławowi Szmardowi i jego synom. W 1873 r. właścicielem majątku był Niemiec Richard Hermes, również właściciel majątku we Wądzyniu. Od 1887 r. majątek należał do Wernera von der Leyen. Ciekawostki krajoznawcze: pozostałości po dawnym dworze w formie fundamentów i piwnic, które usytuowane są na skraju parku krajobrazowego z XIX w.; grobowiec rodzinny von der Leyen z przełomu XIX i XX w. oraz głaz granitowy o obwodzie 4,75m i wysokości 2,4m – pomnik przyrody. Przy drodze do Kaługi jałowiec o obwodzie 38 cm i wysokości 6,5 m – pomnik przyrody.

14,5km Pokrzydowo – wieś wzmiankowana w 1414 r. w krzyżackiej „Księdze Strat". W 1535 r. wieś była własnością królewską. W 1568 r. wolne sołectwo należało do szlachcica Albrechta Uzydowskiego. W 1733 r. Wojciech Pląskowski wzniósł drewniany kościół, strawiony przez pożar w 1806 r. W 1944 r. we wsi zginęło 3 partyzantów z grupy dywersyjno – rozpoznawczej „Pomorze”. W następstwie udzielonej pomocy partyzantom Niemcy zamordowali kilkunastu mieszkańców Pokrzydowa. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Niepokalanego Poczęcia NMP wzniesiony w 1866 r., neoromański z 42 m wysokości wieżą; pozostałości cmentarza ewangelickiego z 1910 r.; kapliczka MB z 1907 r. oraz na cmentarzu pomnik zamordowanych mieszkańców wsi. Gospodarstwo agroturystyczne. Dojazd PKS.

17,0km Bachotek – mostek Jadwigi. Jezioro oraz stanica wodna PTTK im. Marii Okołów – Podhorskiej. Jedno z najbardziej znanych miejsc na terenie Pojezierza Brodnickiego. Jezioro Bachotek posiada powierzchnię 211ha i maksymalną głębokość 24m. W 1446 r. były to dobra rycerskie należące do Lamperta w komturstwie brodnickim. Od 1511 r. dobra szlacheckie należały do Janusza Szadlińskiego (lub Bachockiego). W 1951 r. Maria Okołów – Podhorska zainicjowała budowę drewnianej stanicy wodnej na potrzeby turystów – wodniaków. Sezonowa baza hotelowo – gastronomiczna. Przy wiacie, przed leśn. Bachotek do Szlaku św. Jakuba dochodzi szlak turystyczny zielony Górzno – Łąkorz o długości 56km i razem prowadzą w prawo do głębokiego jaru.

23,5km Tama Brodzka – osada kolejowa powstała w XIX w. związana z budową linii kolejowych: Brodnica – Działdowo i Brodnica – Nowe Miasto Lubawskie. Ciekawostki krajoznawcze: W pobliżu dawnej stacji PKP niemiecki schron żelbetonowy z okresu II wojny światowej (1944 r.), dawny zajazd z początku XX w. Z Tamy Brodzkiej wędrujemy wzdłuż dawnych torów kolejowych, równolegle ze szlakiem żółtym. Gastronomia. Dojazd PKS.

31,0km Brodnica – miasto. Prawa miejskie otrzymała w 1298 r. W latach 1317 – 1479 znajdowała się w rękach Krzyżaków. Dzielnica miasta – Michałowo, we wczesnym średniowieczu było ośrodkiem ziemi michałowskiej, którą książę kujawski Leszek sprzedał w 1317 r. Zakonowi krzyżackiemu. W czasie wojny 13 – letniej w latach 1454–1466 miasto przechodziło kilkakrotnie z rąk do rąk. W 1479 r. włączone do Korony zostało siedzibą starosty królewskiego. Rozkwit gospodarczy miasta nastąpił w XVI w. oraz kolejny w latach 1604–1625 (za rządów Anny Wazówny). W połowie XVII w. na skutek wojen szwedzkich nastąpił upadek miasta. W 1807– 1815 miasto należało do Księstwa Warszawskiego. Obecnie liczy 20.000 mieszkańców. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny z przełomu XIII/XIV w. ceglany, gotycki, wewnątrz polichromia gotycka, renesansowa oraz barokowa, gotyckie rzeźby z II połowy XIV w. oraz krucyfiks z II połowy XIV w. Kościół i klasztor Reformatorów fundacji Józefa i Rozalii z Czapskich Pląskowskich w 1751 r. Po kasacie zakonu w 1831 r. zamieniono na cmentarny, potem garnizonowy a klasztor na więzienie ( 1939 r.). Po 1945 r. objęty przez franciszkanów. Kościół barokowy z wyposażeniem rokokowym, klasztor o skromnych cechach barokowych. Wieża Mazurska z początku XIV w., gotycka; Brama Chełmińska z II połowy XIV w.; wieża i szczyt ratusza gotyckiego z końca XIV w., który spalił się w 1631r. a następnie został rozebrany w 1868 r. Spichlerz renesansowy z 1604 r., przebudowany XIX/XX w.; pałac Anny Wazówny wzniesiony około 1564 r. przez starostę Rafała Działyńskiego. Zamek krzyżacki został wzniesiony w latach 1308–1339, jako siedziba komturów krzyżackich. Od 1479 do 1772 r. siedziba starostów polskich m.in. Działyńskich (1485–1604), Anny Wazówny (1604–1625 ). W czasie wojen szwedzkich zniszczony, rozebrany przez władze pruskie w XVIII w. Zachowane zarysy murów i częściowo piwnice, wysoka 54 m ośmioboczna wieża, częściowo budynek bramy oraz duże partie murów obronnych przedzamcza. Przy ulicy Kamionki pomnikowy dąb (460cm).Na uwagę zasługuje trójkątny rynek. Baza hotelarsko – gastronomiczna. Przy ul. Wiejskiej znajdują się znaki dojściowego szlaku św. Jakuba, za którymi idąc dojdziemy do Bobrowa (15km). Dojazd PKP i PKS.

34,3km Szabda – wieś wymieniona w 1340 r. jako granicząca z Niewierzem. W 1343 r. został wymieniony sołtys Gobil. W 1535 r. własność królewska a częściowo szlachecka należąca do Jerzego Wąpierskiego. Ciekawostki krajoznawcze: w dniu 14.III 1769 r. skonfederowany oddział szlachty z ziemi dobrzyńskiej pod dowództwem Szymona Zielińskiego stoczył tu przegraną bitwę z rosyjskim oddziałem. Dojazd PKS.

40,0km Mszano – osada znana w 1246 r. W XIX w. należała do Wybickich. Ciekawostki krajoznawcze: kościół neogotycki św. Bartłomieja z 1902 r. W 1991 r. na łąkach nad Drwęcą, zostały odkryte najstarsze w Polsce groby prehistoryczne z około 7000r. p.n.e. Gospodarstwo agroturystyczne. Dojazd PKS.

46,0km Słoszewy – osada wymieniona w 1322 r. W 1375 r. rycerz Jan z Kruszyn, porwał i więził tu przez 6 tygodni biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina. Ciekawostki krajoznawcze: grodzisko średniowieczne, czworoboczne z majdanem, na planie trapezu czynne w XIV-XV w.; dwór zbudowany w XVIII w., który później rozbudowano na początku XX w. W otoczeniu dworu park krajobrazowy z XVIII w. z 200 – letnimi dębami. W parku który naliczono 24 gatunki drzew, wśród których kilka pomników przyrody. Dojazd PKS.

49,0km Kupno - osada powstała na początku XIX w. Założyli ją koloniści niemieccy. Teren wokół eksploatowany przez Zakład Eksploatacji Kruszywa.

51,6km Pólka Duża – osada leśna nad rz. Drwęcą. Na Drwęcy most drogowy, przez który prowadzi szosa Kupno – Wrocki. Granica historycznych ziem: dobrzyńskiej i chełmińskiej

55,0 km Radziki Duże – osada wymieniona w 1384 r. należąca do Andrzeja herbu Ogończyk kasztelana dobrzyńskiego, który dał początek rodzinie Radzikowskich. W 1752 r. właścicielem był Stanisław Przeciszewski, na początku XIX w. Kazimierz Przeciszewski a z kolei od 1839 r. Franciszek Salezy Dmochowski. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Katarzyny z przełomu XIV/XV w., gotycki; dwór z cztero kolumnowym portykiem zbudowany w II połowie XIX w. przez Przeciszewskich, klasycystyczny; na cmentarzu pomnik powstańców styczniowych poległych w bitwie pod Bolesławicami (29.III.1864 r.). W parku obok dworu znajdują się ruiny rycerskiego zamku wzniesionego w latach 1435–1466 przez Radzikowskich. Zamek w 1510 r. został przebudowany przez ostatniego z rodu Mikołaja Radzikowskiego. W czasie wojen szwedzkich uszkodzony, popadł w ruinę. Obiekt reprezentuje najprostszy typ rycerskiej siedziby obronnej. Pierwotnie dostępu do zamku broniła fosa z wodą nawadniana z zanikającego obecnie stawu. Zamek został wzniesiony z cegły, którą układano w układzie wendyjskim i gotyckim a do podmurówki użyto kamienia polnego. Założony na planie kwadratu 28,8m x 28,8m. Wjazd do zamku prowadził przez przedbramie. Pozostały do dziś mury obwodowe zachowane prawie w całości. W miejscu pierwotnego budynku mieszkalnego piwnice o sklepieniu kolebkowym. Dojazd PKS.

60,3km Tomkowo – osada założona w połowie XIX w. W 1880 r. folwark należał do Tomasza Cissowskiego, właściciela majątku w Półwiesku Małym, od którego w 1896 r. nabył go Edward Rudowski, dla swojej córki Ludwiki. Ciekawostki krajoznawcze: pałac, który w 1995 r. został od podstaw zrekonstruowany przez prywatnych właścicieli, przy zachowaniu detalu architektonicznego. Obok pałacu park krajobrazowy z XIX w., którego część włączono do utworzonego w 1965 r. rezerwatu przyrody „Tomkowo”. Rezerwat obejmuje powierzchnię 14,98ha, na której ochronie podlega las grądowy z udziałem modrzewia polskiego.

66,2km Rodzone – niewielka osada założona w XVIII w, niedaleko Drwęcy. W 1817 r. była własnością Dominika Dziewanowskiego. W 1930 r. znajdował się we wsi młyn wodny,

68,3km Płonne – wieś wymieniona w 1323 r. Od 2 połowy XVIII do połowy XIX w. majątek należał do Dziewanowskich, następnie Piwnickich. Wieś wymieniana w korespondencji Fryderyka Chopina. Ciekawostki krajoznawcze: dom (przebudowany), w którym mieszkała w latach 1925–1929 Maria Dąbrowska. Według tradycji napisała w Płonnem „Noce i dnie”. Obok „Góra Modrzewiowa” z 8 modrzewiami polskimi stanowiąca pomnik przyrody. Najstarsze z drzew mają około 300 lat. Kościół św. Jakuba zbudowany około 1402 r., przebudowany w latach 1545–1546 staraniem Erazma Kretkowskiego. Gotycki o zatartych cechach stylowych. Przy kościele znajduje się obelisk ku czci Jana Dziewanowskiego, bohatera spod Samosierry. Park krajobrazowy z końca XVIII w. z modrzewiami – pomnikami przyrody oraz zrujnowany dwór z początku XIX w. który przed wojną należał do Łempickich. Naprzeciw parku dworskiego, od głównej szosy odchodzi lokalna droga w kierunku Rętwin, wzdłuż której prowadzi dojściowy szlak św. Jakuba do Studzianki (15km). Dojazd PKS.

70,8km Szafarnia – wieś. W 1779 r. w posiadaniu Juliana Dziewanowskiego, potem około 1863r. własność Karwata. Ciekawostki krajoznawcze: w latach 1824–1825 gościł tu na zaproszenie Dominika, syna Juliana Dziewanowskiego, młody Fryderyk Chopin. Obecny dwór zbudowany w 3 ćwierci XIX w. przez Karwata użytkowany jest przez Ośrodek Chopinowski. W otoczeniu dworu park krajobrazowy z urozmaiconym drzewostanem oraz licznymi sztucznymi kanałami i stawem. W parku skupienie 3 drzew: 2 dęby o obwodzie 349 i 388cm i lipa o obwodzie 350cm w wieku 200 lat – pomniki przyrody. Gospodarstwo agroturystyczne. Dojazd PKS.

75,8km Białkowo – wieś leżąca nad Drwęcą. W źródłach znana od 1322 r. Na początku XIX w. własność Jana Białobłockiego, następnie Wybranieckiego, Płoskich oraz Ludwika Chełmickiego. Ciekawostki krajoznawcze: dawna strażnica graniczna (dom nr 12) z końca XIX w. oraz kapliczka z 1949 r.

79,3km Golub-Dobrzyń – miasto nad Drwęcą, liczące około 12 tys. mieszkańców. Powstało wskutek połączenia w 1950 r. dwóch miast Golubia i Dobrzynia. Osada Golub w 1254 r. została nadana przez Krzyżaków biskupowi kujawskiemu Wolimirowi. Od 1293r. Ponownie w posiadaniu Krzyżaków. W czasie wojen krzyżackich miasto wielokrotnie oblegane, zmieniło właściciela. Od 1466 r. siedziba starostwa niegrodowego. W latach 1524 –1611 należał do rodziny Kostków a w 1611–1625 do królewny Anny Wazówny i w tym czasie przechodził największy rozwój gospodarczy. W latach 1656–1657 miasto znajdowało się w rękach Szwedów. Ciekawostki krajoznawcze: kościół gotycki św. Katarzyny z 1 połowy XIV w. W rynku dom „Pod Kapturem” z XVIII w. Odcinkowo zachowane mury miejskie wzniesione w 1 połowie XIV w. i rozbudowane w XV w. Zamek górujący nad miastem został wzniesiony w latach 1296–1310 przez Krzyżaków. Wielokrotnie zdobywany i niszczony. Za rządów Anny Wazówny zamek zmienił wygląd z gotyckiej warowni na rezydencję pałacową, zwieńczoną renesansową attyką. W 1807 r. pełnił funkcję lazaretu wojsk francuskich a w 1833 r. za rządów pruskich znajdowało się tu więzienie. W latach 1842 i 1867 zostały uszkodzone przez huragan attyki. W latach 1947–1953 przystąpiono do odbudowy zamku. Siedziba oddziału PTTK w Golubiu-Dobrzyniu. Dom Turysty i gastronomia.Dojazd PKS.

82,0km Ruziec – wieś leżąca nad rzeczką Ruziec, dopływem Drwęcy, przy szosie Golub-Dobrzyń – Nowogród. Dojazd PKS.

88,8km Dulnik – mała osada młyńska nad rzeczką Lubianką, dopływem Drwęcy. Młyn został w 1353 r. nadany przez biskupa kujawskiego Mikołaja z Gołańczy – młynarzowi Mikołajowi. Ciekawostki krajoznawcze: drewniany młyn oraz dom młynarza z początku XX w. Gospodarstwo agroturystyczne.

91,5km Ciechocin – wieś, siedziba gminy. W 1242 r. został wymieniony gród należący do biskupów kujawskich. W miejscu obecnego dworu w średniowieczu stał zamek biskupów kujawskich. W 1410 r. biskup Jan Kropidło udzielił w nim schronienia Mikołajowi z Ryńska jednemu z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego, prześladowanemu przez Krzyżaków. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Małgorzaty z początku XIV w., gotycki, o zatartych cechach. Dawna siedziba biskupów przebudowana w 1756 r. na dwór przez biskupa Antoniego Sebastiana Dembowskiego. Informacja o fundatorze z herbem Jelita znajduje się na kartuszu rokokowym umieszczonym na facjatce od strony frontowej dworu. Dwór jest murowany, zbudowany na głębokich piwnicach sklepionych kolebkowo. W wejściu drzwi płycinowe z XVIII w. Dwór znajduje się na szczycie opadającej skarpy ku dolinie Drwęcy około 100m na wschód od kościoła. Nad Drwęcą grodzisko wyżynne, późnośredniowieczne użytkowane w XIII – XIV w. Dojazd PKS.

92,8km Jesionka – Ciekawostki krajoznawcze: ruina młyna wodnego oraz drewniana młynarzówka z początku XX w.

102,8km Szembekowo – wieś założona przez w XVIII w. przez olendrów sprowadzonych przez biskupa kujawskiego Krzysztofa Szembeka, od którego pochodzi nazwa wsi. Dojazd PKS.

105,3km Brzozówka – wieś założona w XVIII w. przez osadników przybyłych z terenów dzisiejszej Holandii nazwanych olendrami. Ciekawostki krajoznawcze: zabytkowe chaty drewniane z XIX w., żelbetonowe niemieckie schrony z okresu II wojny światowej, które stanowiły zewnętrzny najbardziej wysunięty pierścień obrony twierdzy Toruń oraz cmentarz ewangelicki z XIX w. Dojazd PKS i MZK.

115,8km Złotoria – wieś wymieniona w 1242 r. jako znajdująca się w ziemi dobrzyńskiej w dobrach biskupów kujawskich. Lokowana w 1262 r. na prawie niemieckim. W 1807 r. podczas oblężenia Torunia, wojska francuskie rozebrały istniejący tu drewniany kościół. W 1904 r. wzniesiono z cegły nowy w stylu neogotyckim. Ciekawostki krajoznawcze: w widłach rzek Wisły i Drwęcy znajdują się ruiny zamku z 1343 r. wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego. W 1376 r. zamek był oblegany przez księcia szczecińskiego Kaźka, ponieważ wcześniej w 1374 r. został opanowany przez księcia gniewkowskiego Władysława Białego. Podczas oblężenia zamku Kaźko szczeciński, wnuk Kazimierza Wielkiego odniósł śmiertelną ranę, wskutek której 2.01.1377 r. zmarł na zamku w Bydgoszczy. W 1391 r. książę Władysław Opolczyk oddał zamek pod zastaw Krzyżakom, od których wykupił w 1405 r. Władysław Jagiełło. W dniu 2.09.1409 r. doszło do zdobycia zamku i wycięcia w pień załogi przez Krzyżaków. Zamek pozostaje od tego czasu w ruinie. Zamek został zbudowany w stylu gotyckim, murowany z cegły z użyciem kamienia polnego. Pozostały do dziś: część wieży mieszkalnej oraz zarys murów obwodowych. Dojazd MZK i PKS.

119,0km Kaszczorek – dzielnica miasta dawniej wieś. Wymieniona w 1242 r. jako należąca do biskupów kujawskich. Biskup Wisław osadził begardów (zakon biczowników), których wypędził stąd około 1320 r. kolejny biskup Gerard. Parafia przeszła do dominikanów w Toruniu, w rękach których znajdowała się do 1820 r. czyli do kasaty zakonu. Ciekawostki krajoznawcze: kościół Krzyża Świętego zbudowany na początku XIV w. W 1966 r. zniszczony przez pożar, następnie odbudowany. W Kaszczorku do Wisły uchodzi rzeka Drwęca o całkowitej długości 207km. W 1961 r. rzekę objęto formą ochrony przyrody, tworząc rezerwat ichtiofaunistyczny. Ochronie gatunkowej podlegają: pstrąg potokowy, łosoś, certa i troć wędrowna. Obok mostu po prawej stronie Drwęcy znajduje się filia Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Dojazd MZK.

125,7km Toruń (kościół św. Jakuba Apostoła). – miasto z około 200 tysiącami mieszkańców, usytuowane nad Wisłą i Drwęcą. Posiada niezwykle barwną, ciekawą i niezwykłą historię. Prawa miejskie Toruń otrzymał w 1233 r. z nadania Hermana Balka i Hermana von Salza. Do 1454 r. obok siebie rozwijały się dwa organizmy miejskie kupieckie Stare Miasto i rzemieślnicze Nowe Miasto. To ostatnie prawa miejskie otrzymało w 1264 r. z rąk Ludwika von Baldersheim. Krzyżacy kontrolowali rozwój obu miast poprzez wzniesiony pomiędzy nimi zamek, siedzibę komtura. Na początku lat 80 – tych XIII w. Toruń przystąpił do Związku Miast Hanzeatyckich, co umożliwiło kupcom toruńskim prowadzenie handlu na szeroką skalę w całej Europie. Torunianie prowadzili handel z Anglią, Danią, Flandrią, Lubeką, Rusią, Szwecją i Śląskiem. Podstawą handlu było zboże, które statki Torunian eksportowały, przywożąc w zamian sukno, płótno, sól, śledzie oraz wino. W wiekach XIV – XV miasto przechodziło bujny rozkwit. Powstało wiele wspaniałych kamienic, kościołów i klasztorów, budowli reprezentacyjnych, spichlerzy oraz obiektów architektury militarnej. Nad Wisłą funkcjonował rozbudowany port morski. W mieście na dużą skalę rozwinęło się rzemiosło artystyczne. Toruńscy snycerze, rzeźbiarze i złotnicy słynni byli nie tylko w Polsce, ale również poza jej granicami. Od końca XIV w. zaczęły rysować się poważne różnice pomiędzy racjami mieszczan, rycerstwa chełmińskiego a polityką sprawowaną przez Zakon krzyżacki. Po bitwie grunwaldzkiej w 1411 r. w Toruniu został zawarty pomiędzy królem Polski – Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem krzyżackim Henrykiem von Plauen I Pokój Toruński. Pogłębiające się konflikty społeczno – ekonomiczne doprowadziły do wybuchu wojny trzynastoletniej, podczas której Toruń odegrał jedną z najważniejszych ról w całym kraju. Podkreśleniem wkładu miasta i jego pomocy ekonomicznej udzielonej królowi podczas wojny z Krzyżakami było w 1466 r. podpisanie II Pokoju Toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią, w rezultacie którego Toruń i cała ziemia chełmińska zostały przyłączone do Królestwa Polskiego. W dniu 19 II 1473 r. w Toruniu przyszedł na świat przyszły genialny astronom – Mikołaj Kopernik. Od II Pokoju Toruńskiego do połowy XVII w. miasto było niezwykle dużym i bogatym ośrodkiem w Prusach Królewskich, konkurując o prymat z Gdańskiem. Podczas pierwszej wojny ze Szwecją w 1629 r. wojska szwedzkie zniszczyły przedmieścia Torunia, w czasie drugiej wojny w 1658 r. artyleryjski ostrzał miasta przez Szwedów spowodował wiele zniszczeń i był przyczyną licznych pożarów. Najbardziej dotkliwym epizodem Wojny Północnej w 1703 r. były zniszczenia dokonane przez wojska króla Karola XII, które intensywnym bombardowaniem zmusiły obrońców miasta do kapitulacji. Spłonął wtedy ratusz i znajdujące się w nim archiwum miejskie. Kwaterunki i przemarsze wojsk, nakładane kontrybucje, rabunki i zniszczenia a w konsekwencji, również epidemie i zarazy spowodowały straty, które spustoszyły i zniszczyły miasto, doprowadzając do jego wyludnienia i upadku. Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. odciął Toruń od ogromnych posiadłości miejskich, drugi w 1793 r. usytuował miasto w granicach państwa pruskiego. Początek XIX w. nie był dla Torunia szczęśliwy, ponieważ był związany z wojnami napoleońskimi i ich konsekwencjami. W okresie Księstwa Warszawskiego w 1809 r. na kilkanaście dni miasto stało się stolicą państwa. Po upadku Napoleona, który z krotką wizytą bawił w Toruniu miasto pod władzą pruską systematycznie zaczęło podnosić się ze zniszczeń wojennych. Jego nadgraniczne położenie zostało uwarunkowane również umieszczeniem silnego garnizonu wojskowego. W latach 1878–1892 miasto zostało otoczone potężnym pierścieniem 15 fortów artyleryjskich, tworząc nowoczesną Twierdzę Toruń. Miasto uzyskało połączenia kolejowe i drogowe, wybudowano nowe zakłady pracy, powstały także potężne gmachy jednak kosztem rozebrania części średniowiecznych fortyfikacji miejskich. W dniu 18 I 1920 r. wkroczyły do Torunia oddziały armii gen. Józefa Hallera, przynosząc miastu i jego mieszkańcom niepodległość. Obecnie miasto jest znanym i prężnym ośrodkiem kulturalnym, naukowym, przemysłowym oraz turystycznym, znanym nie tylko w Europie, także na świecie. W 1997 r. starówka toruńska została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Miasto chętnie jest odwiedzane przez turystów, którym zapewnia niepowtarzalny klimat, gościnną atmosferę oraz przepiękne zabytki z przeszłości tj. katedra św. Janów, kościół NMP, św. Jakuba, ratusz staromiejski, kamienica „Pod Gwiazdą”, Dom Kopernika, zespół średniowiecznych murów obronnych łącznie z Krzywą Wieżą, ruiny zamków: Dybów i krzyżackiego oraz szereg zabytkowych spichlerzy, pałaców i kamienic. Do wyjątkowych obiektów w skali kraju należą również obiekty Twierdzy Toruń. To naprawdę warto zobaczyć. Bogata baza hotelowo – gastronomiczna.

SZLAK ŚWIĘTEGO JAKUBA

odcinek południowy

Europejski Szlak Kulturowy – św. Jakuba.

Odcinek Toruń - Trzemeszno .

W 2008r. grupa znakarzy szlaków turystycznych z Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu wyznaczyła w terenie i przeprowadziła odcinek południowy Europejskiego Szlaku Kulturowego – św. Jakuba. Przedsięwzięcie to zostało zrealizowane dzięki przychylności i dofinansowaniu Urzędu Miasta Torunia oraz Urzędu Miasta w Kruszwicy. Wcześniej w 2007 r. ta sama grupa znakarzy wyznaczyła odcinek północny – Szlaku św. Jakuba, z Iławy do Torunia o długości 147km. Tak więc łączny przebieg Szlaku św. Jakuba po terenie województwa kujawsko – pomorskiego liczy 255km długości. Camino de Santiago to najsłynniejszy obok szlaków do Rzymu i Jerozolimy pielgrzymkowy szlak średniowiecznej Europy. Jego główna trasa biegła z Litwy, przez Polskę, Niemcy, Francję do Hiszpanii, a konkretnie do grobu św. Jakuba Apostoła w mieście Santiago de Compostela w Galicji. Kult Świętego w hiszpańskim mieście zaczął się rozwijać od połowy IX w, jednak apogeum pielgrzymek przypadło na wieki XII – XIV. W XIIw. papież wydał bullę, w której uznał miasto Santiago de Compostela, obok Rzymu i Jerozolimy za święte miejsca chrześcijaństwa. Przebieg szlaku jest bardzo atrakcyjny. Obejmuje swoim zasięgiem ciekawe i wartościowe walory krajoznawcze, przyrodnicze i turystyczne województwa kujawsko – pomorskiego. Znaki szlaku składają się z niebieskiego kwadratu o boku 15 cm, tworzącego tło pod stylizowaną muszlę morską w kolorze żółtym. W zależności od kierunku przebiegu szlaku w terenie były używane 3 znaki. Pierwszy – węższą częścią muszli skierowaną ku górze oznacza kontynuowanie marszu na wprost, natomiast dwa kolejne – skierowane węższymi częściami muszli w prawo lub w lewo, wskazują zmianę kierunku marszu. Dodatkowo dwa ostatnie znaki posiadają pod muszlą żółte strzałki skierowane w prawo lub w lewo, które dodatkowo sygnalizują zmianę kierunku. Zapraszamy na szlak.

0,0km Toruń (kościół św. Jakuba Apostoła) – kościół p.w. Świętego Jakuba Apostoła, wzniesiony w okresie 1 połowa XIV – 1 połowa XV w. Kamień węgielny pod budowę kościoła położył w 1309 r. biskup chełmiński Herman – o czym informuje łacińska inskrypcja, umieszczona wokół świątyni. Kościół jest budowlą gotycką, orientowaną o układzie bazylikowym. Zbudowany z cegły o układzie wendyjskim, na cokole. Wnętrze kościoła jest niezwykle interesujące i pochodzi z okresu XIV – XIX w.. Na uwagę zasługują m.in. polichromia gotycka z XIV i XV w. ze scenami Sądu Ostatecznego, Koronacji Marii oraz Męczeństwa Dziesięciu Tysięcy, renesansowe stalle z polowy XVI Iw., krucyfiks na Drzewie Życia – rzeźba z XIV w. oraz oprawa organów z 1611 r. Wokół świątyni pomiędzy skarpami i koło prezbiterium poukładane kamienne płyty nagrobne, z ciekawymi gmerkam

2,0km Toruń (ruiny zamku „Dybów”) – Król Władysław Jagiełło po odebraniu od Krzyżaków Kujaw zbudował vis – a – vis Torunia zamek, który miał strzec polskiej granicy. Zamek oraz powstała przy nim osada były nazywane przemiennie: Dybowem lub Nową Nieszawą. Z czasem osada stała się poważnym konkurentem dla toruńskich kupców i mieszczan pozbawiając ich wielu dochodów. Okazją do zniszczenia konkurenta okazała się wojna trzynastoletnia w latach 1454 – 1466, podczas której mieszczanie toruńscy udzielali znacznej pomocy materialnej i finansowej królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. W zamian wymogli na królu zniszczenie konkurencyjnej osady przez przeniesienie jej w 1460 r. w górę Wisły, na obecne miejsce. Ciekawostki krajoznawcze: ruiny zamku „Dybów” – zbudowanego w latach 1423 – 1431, następnie rozbudowanego przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Początkowo zamek „Dybów” stanowił przeciwwagę militarną dla zamku krzyżackiego w Toruniu, następnie zaś funkcjonował jako siedziba burgrabiego królewskiego. Zamek powstawał etapami, w pierwszej kolejności wzniesiono budynek mieszkalny (1423 – 1425), potem na początku lat 30 – tych XV w. budynek okolono murem obwodowym i dobudowano wieżę bramną od strony południowej. Wreszcie w latach 1454 – 1462 dokonano przebudowy wieży bramnej (wjazdowej) na basztę oraz podwyższono mury obwodowe. W latach 1425 – 1456 zamek służył jako siedziba burgrabiego królewskiego, a następnie był siedzibą starostów królewskich. W 1431 r. Krzyżacy przy pomocy toruńskich mieszczan zniszczyli osadę przy zamkową i zdobyli zamek, utrzymując go do 1435 r. W 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk przebywając na zamku „Dybów” nadał szlachcie słynne „Statuty Nieszawskie”. W 1655 r. wojska szwedzkie próbowały wysadzić potężne mury zamku dokonując częściowych zniszczeń. W 1848 r. pozostałości po zamku dybowskim zastały włączone w obwód fortyfikacji miejskich. Wykuto wtedy nowe strzelnice. Znakomicie zachował się obwód murów zamkowych. W trzech narożnikach na murach znajdują się ślady nadwieszonych narożnych wieżyczek. W części południowej zamku zachowały się ruiny wieży bramnej (wjazdowej). W części północnej murów obwodowych, na zewnątrz zamku został zachowany czytelny układ ścian dawnego budynku mieszkalnego. Wewnątrz zamku znajduje się niezabudowany płaski dziedziniec na rzucie prostokąta. Dojazd MZK.

3,9km Toruń (Fort X) – Ciekawostki krajoznawcze: nadbrzeżna bateria ziemna, powstała w okresie rozbudowy twierdzy Toruń w latach 1878 – 1884. Bateria artyleryjska została wyposażona w ceglany schron dla załogi oraz dodatkowo otoczona mokrą fosą, zachowaną do dziś. Do 1920 r. bateria nosiła niemiecką nazwę „Batterie Grünthalmühle”, później „Baterii Nadbrzeżnej”. Obiekt jest dostępny do obejrzenia tylko od zewnątrz. Obok baterii wzdłuż Wisły ciągnie się wał przeciwpowodziowy, usypany w XIX w.

5,9km Mała Nieszawka (ruiny zamku) – szczątkowo zachowane ruiny zamku na niewielkim wzniesieniu w odległości 100m od wału przeciwpowodziowego. Początki zamku związane są z przybyciem tu w 1230 r. 7 rycerzy krzyżackich pod wodzą Hermana Balka, w celu objęcia darowanych przez księcia mazowieckiego Konrada, ziem na lewym brzegu Wisły. W krótkim czasie po przybyciu, Krzyżacy wznieśli drewniane założenie obronne i utworzyli okręg administracyjny – komturstwo nieszawskie a drewniany zamek stał się siedzibą komtura i konwentu. Około 1300 r. (część historyków przesuwa budowę na 2 połowę XIII w.) Krzyżacy przystąpili do wznoszenia murowanego zamku na planie czworoboku z bramą wjazdową od strony północnej. Zamek posiadał znaczne przedzamcze, skoro w inwentarzach wymienia się tam: młyn, piekarnię, browar, łaźnię i wozownię. Stąd w 1231 r. nastąpiła ekspansja Krzyżaków na terytorium ziemi chełmińskiej. Posiadłości krzyżackie na lewym brzegu Wisły spędzały sen z oczu kolejnym władcom Polski, dlatego przy okazji rokowań w 1414 r. w Grabowie oraz w 1416 r. w Wieluniu, występowali o jej zwrot. Dopiero traktat pokojowy w 1422 r. nad jeziorem Mełno w ziemi chełmińskiej zawarty pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem Pawłem von Russdorf doprowadził do zwrotu spornych ziem. Na mocy pokoju mełneńskiego Krzyżacy zobowiązali się do rozebrania zamku krzyżackiego w Nieszawie oraz zrzekli się praw do wszystkich obszarów położonych na lewym brzegu rzeki Wisły. W latach 1431 – 1435 Krzyżacy trzymali w swoich rękach zamek „Dybów” oraz częściowo rozebrany zamek w Nieszawie. Po pokoju brzeskim w 1435 r. Krzyżacy opuścili oba zamki. Od tego czasu zamek w Małej Nieszawce nie odegrał żadnej roli, powoli ulegając dalszym zniszczeniom i rozbiórkom na cegłę. Ciekawostki krajoznawcze: Prace archeologiczne przeprowadzone w latach 1975 – 1980 z inicjatywy Muzeum Okręgowego w Toruniu przysporzyły wiele materiału zabytkowego. Pozwoliły, także na odsłonięcie części murów obwodowych, obmurowania fosy oraz podpiwniczenia dawnych budynków zamkowych. Uwaga! W terenie nie ma żadnej informacji o lokalizacji ruin zamku a wstęp na teren ruin należy koniecznie uzgodnić z właścicielem terenu. Dojazd PKS.

8,9km Mała Nieszawka (kościół) – Osada wymieniona w 1230 r. którą książę Konrad Mazowiecki nadał Zakonowi krzyżackiemu. Przez okres panowania krzyżackiego w latach 1230 – 1422 wieś należała do komturstwa nieszawskiego, następnie po 1466 r. znalazła się w starostwie dybowskim. W XVIII w. zostali w niej osiedleni tzw. „olendrzy”. Ciekawostki krajoznawcze: drewniany kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, zbudowany w 1890 r. jako zbór. W 1945 r. kościół został przejęty przez parafię rzymsko –katolicką; dawny cmentarz ewangelicki z XIX w. ( kilka tumb), który został po 1945 r. rekatolizowany. Dojazd PKS

9,5km Wielka Nieszawka – wieś. Wzmiankowana w 1230 r. jako przekazana przez księcia Konrada Mazowieckiego Krzyżakom. W 1235 r. w wyniku układów pomiędzy księciem Konradem i Krzyżakami, zostały określone granice komturstwa nieszawskiego, które rozciągały się wzdłuż Wisły od wsi Brzoza do rzeczki Wierdzelewy ( Struga Zielona). W 1564 r. wieś, która należała do starostwa dybowskiego została zasiedlona przez osadników olenderskich. W lustracji królewskiej starostwa z 1616 r. stwierdzono, że olendrzy posiadają prawo wolnego wyrębu drewna, a także prawo warzenia piwa na własne potrzeby. Ciekawostki krajoznawcze: zabudowania z okresu osadnictwa olenderskiego z XIX w.; cmentarz ewangelicki (menonicki) z końca XVIII w. W odległości 2 km na zachód od wsi toczy swoje wody Struga Zielona. Dojazd PKS.

12,4km Cierpice (kościół) – W XVIII w. starosta dybowski Stanisław Lubraniec Dąmbski wypuścił obszar dzisiejszej wsi w 40 – letnią dzierżawę, przybyłym osadnikom olenderskim. Wieś w tym czasie stanowiła własność królewską administrowaną przez królewskich starostów. W 1880 r. miejscowość zamieszkiwało 130 mieszkańców w 13 budynkach. W 1861 r. przeprowadzono przez wieś linię kolejową Toruń – Bydgoszcz. W 1 połowie XIX w. w osadzie leśnej Cierpice zbudowano tartak, który w ubiegłym stuleciu został poważnie rozbudowany i zmodernizowany, dając początek już nieistniejącemu Przedsiębiorstwu Wielkowymiarowych Konstrukcji Drzewnych. Chlubne tradycje obecnie podtrzymuje firma Andrewex. Wieś leży na skraju kompleksu leśnego Puszczy Bydgoskiej rozciągającej się pomiędzy Toruniem i Bydgoszczą. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny p.w. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski, wzniesiony w 1938 r.; cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX w., zamknięty od 1945r. oraz zabytkowa zabudowa dworca PKP, pochodząca z 1875 r. Dojazd PKP i PKS.

14,4km Cierpice (siedziba Nadleśnictwa Cierpiszewo) – Początki administracji leśnej obejmującej obszar dzisiejszego nadleśnictwa są związane z państwowością pruską i podziałem Europy po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Powstały wówczas dwa nadleśnictwa: Cierpice oraz Wódek. W okresie międzywojennym administracja leśna zrezygnowała z nadleśnictwa we Wódku, przenosząc je do Osieka Wielkiego. Po II wojnie światowej utworzono dwa nadleśnictwa w Cierpiszewie i Osieku. W 1961 r. siedzibę nadleśnictwa Osiek przeniesiono do Zawiszyna. Na początku lat 70 – tych XX w. połączono dotychczasowe nadleśnictwa: Cierpiszewo, Solec i Zawiszyn w jedno – Nadleśnictwo Cierpiszewo. W latach 1981 – 1993 siedziba nadleśnictwa znajdowała się w Solcu Kujawskim. Ostateczny kształt administracyjny Nadleśnictwa Cierpiszewo został nadany w 1994 r. i objął dwa obręby Cierpiszewo i Zawiszyn. Ciekawostki krajoznawcze: za siedzibą nadleśnictwa na skraju lasu jest usytuowany głaz upamiętniający tragiczny pożar kompleksu leśnego (10.08.1992 r.), w wyniku którego spłonęło około 3.000 ha drzewostanu leśnego.

19,4km Jarki – wieś w kompleksie Puszczy Bydgoskiej, położona nad Strugą Zieloną. Ciekawostki krajozna –wcze: ruina młyna wodnego z początku XX w.

26,7km Zajezierze (pomnik pomordowanych) – Miejsce pamięci pod Gniewkowem w lasach Puszczy Bydgoskiej, związane z kaźnią mieszkańców z okolicznych miejscowości. W latach 1939 – 1941 hitlerowcy dokonali w tym odległym o 2km od Gniewkowa miejscu, egzekucji na polskich mieszkańcach Gniewkowa i okolicy, a także mieszkańców Inowrocławia, Bydgoszczy i Torunia. Zginęło ok. 4.000 mieszkańców. Miejsca kaźni są upamiętnione 8 symbolicznymi mogiłami i pomnikiem z tablicą.

30,0km Gniewkowo (centrum) – miasteczko leżące na Kujawach. Wymienione w 1185 r.w nadaniu księcia mazowieckiego Leszka, który przekazał kaplicę gniewkowską kościołowi NMP i kanonikom kujawskim we Włocławku. Gniewkowo prawdopodobnie otrzymało prawa miejskie w latach 1267 – 1271 z rąk księcia inowrocławskiego Siemomysła. Około lat 1314 – 1332 Gniewkowo było stolicą księstwa gniewkowskiego. W 1332 r. Gniewkowo zostało zdobyte i zniszczone przez Krzyżaków. Od 1378 r. zostało przekazane przez króla Ludwika Węgierskiego w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi. W 1504 r. król Aleksander Jagiellończyk nadał miastu przywilej urządzania targów tygodniowych oraz trzech jarmarków rocznie. W 1507 r. miasto zniszczył pożar, analogicznie było w 1582 r., kiedy spłonęły 54 domy i 5 browarów. Po wojnach szwedzkich miasteczko było zniszczone i opustoszałe. Od XVI – XVIII w. miasto było siedzibą starostwa niegrodowego, które w połowie XVI w. obejmowało miasto Gniewkowo, folwark Gniewkowo, wieś i folwark Niemojewko oraz leżącą nad dzisiejszą Strugą Zieloną osadę młyńską Jarki. W połowie XVIII w. na obszarze starostwa znalazło się kilka nowoutworzonych wsi i osad tzw. olenderskich. W 1774 r. w miasteczku było 61 domów i 318 mieszkańców. Pewien rozwój miasteczka obserwujemy po 1873 r. wskutek otwarcia linii kolejowej Poznań – Inowrocław – Toruń. 17 stycznia 1920r. mieszkańcy miasta odzyskali niepodległość. Ciekawostki krajoznawcze: gotycki kościół parafialny śś. Mikołaja i Konstancji z XIV w.; dawny kościół ewangelicki z 2 połowy XIX w; dawna synagoga z 2 połowy XIX w; ratusz miejski z 1908 r.; dworzec kolejowy z 1817 r.; wieża ciśnień z 1905 r. oraz 2 młyny parowe z końca XIX w..

34,5km Wierzbiczany (park) – wieś. Osada wymieniona w 1459 r. jako przekazana przez Wojciecha z Krotoszyna – biskupowi wrocławskiemu. W końcu XVI w. była własnością szlachecką Jana Rusinowskiego. Kolejnymi właścicielami majątku wierzbiczańskiego byli Gorczyńscy, von Szekel, von Roy, von Schüning oraz rodziny de Harnierów. Ciekawostki krajoznawcze: zespół pałacowy z pałacem z lat 1845 – 1846, domkiem myśliwskim z połowy XIX w., kuźnią z końca XIX w. oraz parkiem w typie krajobrazowym z połowy XIX w.

37,5km Gąski (kościół) – wieś. W 2 połowie XVI w. własność Rybińskiej. Rozległa wieś podzielona na wiele części znana jako: Brzózki, Gąszczyńskie Błoto, Lipionka, Parchanki oraz Śróbek. W końcu XIX w. nosiła nazwę Gonsk i składała się z części wiejskiej oraz majątku szlacheckiego, do którego należał folwark Szrubsk o powierzchni 1.360 morgów. W rejonie Błot Gąskich oraz Błot Ostrowskich na północny – zachód od wsi zostało zlokalizowane cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. Odkryto groby popielnicowe i szkieletowe oraz skarb monet rzymskich. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla z około 1909 r. – dawniej ewangelicki; dawna pastorówka z początku XX w. – obecnie plebania.

42,5km Parchanie (kościół) – wieś. Kościół istniał już przed 1055 r., ponieważ zostali w nim pochowani dwaj biskupi kujawscy Wenancjusz i Jędrzej. W 1239 r. wieś należała do biskupów kujawskich, którzy mieli też swój dwór, spalony przez księcia Świętopełka. W 1252 r. część młyna wodnego, również należała do biskupów. W 1259 r. biskup kujawski Wolimir ogłosił bullę papieża Aleksandra IV, w której została wymieniona wieś Parchanie jako własność biskupów kujawskich. W 1796 r. po III rozbiorze Polski majątek biskupów został sekularyzowany i przeszedł na własność państwa pruskiego. Od 2 połowy XIX w. właścicielami majątku byli Fritz Hoffschen oraz Kazimierz Brunner. W latach 1923 – 1939 majątek należał do generał Władysława Sikorskiego, który otrzymał tzw. resztówkę dworską – dwór i kilkadziesiąt ha ziemi. Władysław Sikorski (1881—1943) był żonaty z Heleną Zubczewską, z którą miał jedyną córkę Zofię (1912 – 1943). Był współorganizatorem Związku Walki Czynnej w 1908 r., prezesem Związku Strzeleckiego we Lwowie a później w 1914 r. członkiem Naczelnego Komitetu Narodowego. Po tzw. kryzysie przysięgowym piastował stanowisko dowódcy Ośrodka Uzupełnień Polskiego Korpusu Piłsudskiego w Bolechowie. W 1928 r. został internowany i po upadku monarchii austro – węgierskiej wysunął się na czoło dowódców polskich, obejmując stanowisko Szefa Sztabu Okręgu Przemyskiego. Po powstaniu niepodległej Polski został Szefem Sztabu Generalnego (1921 – 1922) i następnie premierem rządu (przez 5 miesięcy). W rządzie premiera Grabskiego powierzono Mu tekę ministra spraw wojskowych (1924 r.). Po osiedleniu się w Parchaniu Sikorski podjął działalność polityczną. Po klęsce wrześniowej przebywał na emigracji w Paryżu a następnie w Londynie stojąc na czele Rządu Emigracyjnego. Został również naczelnym wodzem Polskich Sił Zbrojnych. W 1941 r. powołał w okupowanej Polsce Związek Walk Zbrojnych. Zginął w w katastrofie samolotu koło Gibraltaru w dniu 4 lipca 1943 r. razem ze swoją ukochaną córką Zofią Leśniowską. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny św. Wojciecha o konstrukcji szachulcowo – murowanej z 1840 r. Plebania z około 1900 r. i kaplica cmentarna z 1895 r. Zespół dworski z dworkiem z początku XX w. na którym pamiątkowa tablica poświęcona generałowi Władysławowi Sikorskiemu; spichlerz z końca XIX w. oraz park dworski z XIX w.; chata gliniano – drewniana z końca XIX w.; w centrum wsi głaz z tablicą pamiątkową z 1981 r. upamiętniającą pobyt premiera i wodza naczelnego; w miejscowej szkole podstawowej powstała w 1975 r. izba pamięci poświęcona premierowi z licznymi fotografiami rodzinnymi, kopiami nakazów, listami, telegramami oraz rzeczami osobistymi.

44,5km Kanał Parchański (mostek) – posiada około 13km długości. Kanał został wykopany w latach 1792 – 1858 przez osadników olenderskich na głębokość 2 metrów. Posiada połączenie z rzeczką Tążyną uchodzącą do Wisły pod Otłoczynem. Jego zadaniem było odwodnienie Obniżenia Gniewkowskiego.

47,5km Niemojewo (kapliczka) – wieś, położona na skraju kompleksu leśnego, na wschód od Inowrocławia. Wymieniona w 1297 r. podczas przekazania jej przez rycerza Marka – szpitalowi Braci Gwiaździstych w Inowrocławiu. W końcu XVI w. znajdowała się w parafii Parchanie i należała do Niemojewskich herbu Szeliga. W latach 1616 – 1662 należało do starostwa niegrodowego w Gniewkowie. Od XVII w. majątek niemojewski m.in. należał do: Kozłowskiego, Brzezińskiego, potem w 1 połowie XIX w. majątek posiadała Lucyna Kozłowska. Kozłowska wyszła za mąż za przyszłego „ojca” uzdrowiska w Inowrocławiu – dr Zygmunta Wilkońskiego, który w 1873r. sprzedał majątek. W końcu XIX w. obejmowała 2678mr powierzchni, posiadała 8 domów z 129 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: kapliczka , budynek szkoły z około 1900r. oraz park dworski z XIX w. 2km na wschód jest położony rezerwat przyrody „Balczewo”, utworzony w 1963r. dla zachowania miejsc lęgowych i żerowisk ptaków wodnych i błotnych na powierzchni ponad 24ha.

49,5km Pławinek (droga nr 252) – wieś, położona przy szosie do Inowrocławia. Dawne dominium. W XVI w. własność szlachecka Jana Pławińskiego. W końcu XIX w. majątek obejmował obszar 427ha i specjalizował się w hodowli bydła rasy holenderskiej. Właścicielem majątku była Kazimiera Łyskowska. W tym czasie było 10 domów ze 147 mieszkańcami. Ostatnim przedwojennym właścicielem był Karol Kozłowski. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworski z dworem i parkiem w typie krajobrazowym z 2 połowy XIX w.

51,2km Góra (kościół) – wieś. W końcu XIX w. wieś, folwark i majątek plebański o wielkości 1242mr. Wieś z folwarkiem miały 21 domów z 114 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny Św. Trójcy z 1829 r. wraz z ciekawym cmentarzem przykościelnym, na którym grobowce okolicznych ziemian i poety Stanisława Przybyszewskiego. Zespół dworski z dworem i parkiem z końca XIX w. Kopalnia soli wiąże się z odkrytym w 1914 r. wysadem solnym. Sól wymywana jest dostarczaną przez otwory wiertnicze wodą. Powstała solanka przeznaczona jest dla zakładów chemicznych w Bydgoszczy, Inowrocławiu i Włocławku. W wyeksploatowanych komorach są zmagazynowane zasoby ropy i paliw płynnych.

54,0km Łojewo (centrum) – wieś, położona nad jeziorem Szarlejskim. Osada wymieniona w 1193 r. jako własność klasztoru Norbertanek w Strzelnie, podobnie było 2 połowie XVI w. Od połowy XIX w. właścicielami majątku byli m.in. Geisler, Sosiński oraz Grecke. W końcu XIX w. miała 20 domów z 217 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: zespół pałacowy z neoklasycystycznym pałacem z lat 1880 – 1912, rządcówką z połowy XIX w., gołębnikiem z przełomu XIX/XX w. oraz parkiem w typie krajobrazowym z początku XX w. W Łojewie urodził się Stanisław Przybyszewski (1868 – 1927), twórca z okresu Młodej Polski.

57,0km Szarlej (centrum) – wieś położona na południowo – wschodnim brzegu jeziora Szarlejskiego. W latach 1271 – 1273 był wymieniany Beździad z Zagopla (d. nazwa Szarleja), który był kasztelanem kruszwickim. Po powrocie do kraju w 1373 r. książę kujawski Władysław Biały opanował zamek w Szarleju, którego był prawnym właścicielem od 1350 r. a który wkrótce stracił. W 1409 r. król Władysław Jagiełło w zbrojnym pochodzie z Łęczycy do Prus obozował po drodze na polach wsi. Około 1440 r. był wzmiankowany ówczesny właściciel – Mikołaj Szarlejski kasztelan inowrocławski, późniejszy wojewoda brzesko – kujawski. W 1441 r. burgrabią szarlejskim był Stanisław z Maszenic. W połowie XVw. Wieś rozciągała się aż pod Mątwy, na prawym brzegu Noteci. W końcu XVIw. wieś należała do Wojciecha Niemojewskiego. W końcu XIX w. majątek szarlejski o powierzchni 1067ha należał do Józefa Kościelskiego i obejmował Szarlej, Gaj oraz Ostrów Szarlejski. Ostatnim przedwojennym właścicielem majątku był Władysław Kościelski z Miłosławia. Ciekawostki krajoznawcze: na obszarze wsi odkryto cmentarzysko z wyrobami: kamiennymi, brązowymi i żelaznymi. Na zachodnim brzegu jeziora na wprost wsi usytuowane jest grodzisko. Jezioro Szarlejskie posiada 3,5km długości i 300m szerokości, niegdyś było częścią Gopła. Przez jezioro przepływa Noteć. Poza tym we wsi znajduje się budynek szkoły z 1905 r., zespół dworski z dworem z około połowy XIX w. i parkiem w typie krajobrazowym z XIX w.

63,0km Kruszwica (Mysia Wieża) – miasto położone nad jeziorem Gopło z około 10 tys. mieszkańców. W wiekach od VIII do X gród kruszwicki był ośrodkiem plemiennym Goplan. Dzięki dogodnemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z Gniezna na Mazowsze, z Gniezna na Ruś oraz z Kalisza do Gdańska, w krótkim czasie rozwinęła się w znaczący ośrodek handlowo – rzemieślniczy. W 1096 r. nad Gopłem doszło do bitwy pomiędzy księciem Władysławem Hermanem a jego synem Zbigniewem, którą wygrał Herman. W 1149 r. w Kruszwicy odbył się zjazd książąt polskich m.in. Bolesława Kędzierzawego i jego brata Mieczysława, synów Bolesława Krzywoustego oraz książąt saskich z margrabią Ottonem II w celu zawarcia przymierza. Od końca XI w. do połowy XII w. W 1230 r. w Kruszwicy książę Konrad Mazowiecki nadał ziemię chełmińską Krzyżakom. Kruszwica była siedziba biskupstwa kujawskiego. Prawa miejskie otrzymała w 1422 r. z rąk króla Władysława Jagiełły. Mimo licznych przywilejów królewskich nadawanych od XV w. miasto znalazło się na uboczu szlaków handlowych i systematycznie podupadało. W okresie wojny szwedzko – polskiej w 1657 r. zamek i miasto ograbili i zniszczyli Szwedzi. Ożywienie gospodarcze nastąpiło w okresie XIX w. w okresie panowania pruskiego, powstały zakłady tłuszczowe oraz cukrownia. W 1919 r. Kruszwica odzyskała niepodległość. Ciekawostki krajoznawcze: legendarne dzieje Kruszwicy stanowią kanwę powieści historycznej J.I. Kraszewskiego „ Stara Baśń ”, również Kruszwicę i Gopło rozsławił romantyczny utwór J. Słowackiego „Balladyna”. Mysia Wieża – pozostałość po zamku piastowskim z XIV w. Romańska kolegiata śś. Piotra i Pawła i Najświętszej Marii Panny z lat 1120 – 1140, przekształcona w późniejszych wiekach. Jezioro Gopło („Polonum Mare”) o długości 25km oraz Nadgoplański Park Tysiąclecia – utworzony w 1967 r. jako rezerwat przyrody a od 1992 r. jako park krajobrazowy.

64,0km Łagiewniki (kapliczka) – wieś, nieopodal Kruszwicy. Dawna domena rządowa i folwark z 241 mieszkańcami. Pod koniec XIX w. łączna powierzchnia obejmowała 2448mr. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworsko – folwarczny z rządcówką, stajnią i oborami z przełomu XIX/XX w. oraz budynek szkoły z końca XIX w.

68,5km Polanowice (kościół) – wieś. Wieś wymieniona w 1318 r. Około 1420 r. trwał spór pomiędzy scholastykiem kruszwickim Jarandem a ówczesnymi właścicielami wsi: Dzierżysławem, Klemensem, Mikołajem i Piotrem, w którym pośredniczył król Władysław Jagiełło. Kościół wzmiankowano około 1560 r., wtedy wieś należała do Jana Sierakowskiego, kasztelana lędzkiego. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny śś. Klemensa i Marka oraz plebania z 1838 r. Zespół dworca kolejowego z końca XIX w. Na cmentarzu parafialnym 2 kaplice grobowe z lat 1882 – 1884. Zespół pałacowy z pałacem z około 1880 r. , rządcówką z połowy XIX w. oraz parkiem w typie krajobrazowym z XIX w.

72,3km Książ (centrum) – wieś. W 1175 r. klasztor Norbertanek w Strzelnie pobierał od osady dziesięcinę. W 1295 r. wieś została lokowana na prawie niemieckim. W końcu XIX w. wioska miała 10 domów z 100 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: dom murowany z początku XX w. Przy Książu znajduje się najwyższe wzniesienie pomiędzy Strzelnem a Kruszwicą osiągające wysokość 100m npm.

74,8km Starczewo (kapliczka) – wieś. Dawna posiadłość biskupów włocławskich. W połowie XVI w. wieś szlachecka z działami Parzniewskiego, Piórkowskiego i Prażmowskich.

77,3km Strzelno (zespół klasztorny) – miasto z 5,9 tys. mieszkańców, położone na pograniczu Kujaw i Wielkopolski. Osada od XII w. należała do klasztoru kanoników w Trzemesznie co potwierdził w 1145 r. książę Mieszko Stary. Przed 1150 r. został ufundowany w Strzelnie klasztor żeński – Norbertanek. W 1284 r. arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka w tutejszym klasztorze wyświęcił Wisława a w 1301 r. Gerwarda – kolejnych biskupów kujawskich. W 1356 r. osada otrzymała prawa miejskie z rak króla Kazimierza Wielkiego i świetnie się rozwijała, stanowiąc ośrodek dóbr klasztornych. Klasztor był bogaty i posiadał rozległe włości. W 1419r. w miasteczku gościł w drodze z Czerwińska do Poznania – król Władysław Jagiełło. W XVII i XVIII w. miasto było centrum kultury muzycznej. W 1624 r. przez miasto i klasztor przeszło „morowe powietrze”, w wyniku którego zmarło 14 zakonnic. Po 1772 r. władze pruskie przejęły majątek kościelny a w 1837 r. dokonały kasaty klasztoru. Mieszkańcy miasta aktywnie uczestniczyli w 1848 r. w Wiośnie Ludów, a następnie w 1919 r. w powstaniu Wielkopolskim. Po powstaniu wielkopolskim w latach 1918 – 1919 miasto odzyskało niepodległość. Ciekawostki krajoznawcze: na wzgórzu św. Wojciecha znajduje się ponorbertański zespół klasztorny z bazyliką św. Trójcy oraz rotunda św. Prokopa. Zespół stanowi bezcenny zabytek architektury, zwłaszcza unikalne romańskie kolumny ze scenami przedstawiającymi „mądre i głupie panny”. W Strzelnie przyszedł na świat przyszły laureat nagrody Nobla – Albert Michelson ( 1852 – 1931 r.), fizyk, na jego domu rodzinnym odsłonięto pamiątkową tablicę. W okresie przed chrystianizacyjnym Strzelno było ośrodkiem kultu pogańskiego, którego pozostałością są prawdopodobnie 3 głazy umieszczone przed wejściem do bazyliki. Na przedmieściu miasta zwanym Strzelnem Klasztornym znajduje się dwór z 1913 r. Przy dawnym cmentarzu ewangelickim małe lapidarium a wcześniej stoi wieża ciśnień z przełomu XIX i XX w.

81,5km Łąkie (centrum) – wieś, położona nad jeziorem Łąkie. W 1377 r. oraz w 1557 r. osada należała do klasz – toru Norbertanek w Strzelnie. W 1795 r. wieś weszła w skład domeny rządowej strzelneńskiej. Ciekawostki krajoznawcze: szkoła murowana z początku XX w.

84,7km Zbytowo (centrum) – wieś położona nad Trzcianką, dopływem Kwieciszewicy. W 2 połowie XVI w. posiadała tylko 2 łany powierzchni. W 1830r. istniejący folwark wielkości 260ha należał do domeny rządowej Strzelno. Pod koniec XIX w. wykazano 177 mieszkańców w 19 domach.

86,2km Zbytowo – skrzyżowanie dróg: Strzelno – Gębice i Wójcin – Gębice.

89,0km Gębice (most) – wieś. Położona nad Małą Notecią, która pod wsią Kołuda uchodzi do Noteci. Wieś pierwotnie należała do króla. W 1383 r. w źródłach historycznych zostało odnotowane miasto Gębice, któremu przywileje gospodarcze nadał król Władysław Jagiełło. W okresie szlacheckim miasto było znane z handlu głównie zbożem i odbywających się jarmarków. Posiadane przywileje zostały potwierdzone przez króla Zygmunta III Wazę. Od połowy XVII w. Nastąpił upadek miasta, pogłębiony w XVIII w. W 1768 r. w Gębicach została zawiązana przez Wojciecha Rydzyńskiego konfederacja szlachty województw wielkopolskich dla wsparcia konfederacji barskiej. W okresie Wiosny Ludów w 1848 r. pod miastem rozbił obóz wojsk powstańczych Ludwik Mierosławski. W 1875 r. Gębicom zostały odebrane prawa miejskie, miały wtedy ponad 1000 mieszkańców. W końcu XIX w. Znajdowały się tu: kościół parafialny, ewangelicki dom modlitwy oraz synagoga. Ciekawostki krajoznawcze: późnogotycki kościół św. Mateusza z początku XVI w. z 3 glazurowanymi kaflami gotyckimi na szkarpach prezbiterium, renesansową płytą Zofii (zmarłej w 1514 r.), córki ówczesnego właściciela miasta – Jana z Oporowa oraz żeliwną tablicą z 1883 r. umieszczoną na pamiątkę 200 – letniej rocznicy wiktorii wiedeńskiej. Przy kościele wolno stojąca dzwonnica z 1892r. oraz plebania z 1847 r. W rynku znajdują się dawna szkoła (niemiecka) z końca XVIII w. oraz dom z połowy XVIII w. Na terenie parku z XIX w., tuż za kościołem usytuowane jest wczesnośredniowieczne grodzisko stożkowe. Przy drodze do Zbytowa znajduje się były cmentarz ewangelicki ze zrujnowaną kaplicą grobową z XIX w. Przy ul. Poległych Bohaterów znajdują się 2 pomnikowe głazy narzutowe.

90,0km Marcinkowo (linia kolejowa) – wieś, granicząca z Gębicami. Dawny majątek dworski pod koniec XIX w. obejmujący powierzchnię 1178mr, który należał do Bielickiego. W tym czasie w 4 domach wykazano 114 mieszkańców. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworski wraz z dworem z 2 połowy XIX w. i parkiem z XIX w.

93,0km Gozdanin (centrum) – wieś. W końcu XIX w. był to folwark z 7 domami i 74 mieszkańcami należący do Bielickiego. Ciekawostki krajoznawcze: pozostałość zespołu dworskiego m.in. spichlerz z przełomu XIX/XX w., stajnia z 1928 r., rządcówka z końca XIX w., barokowa oficyna dworska z końca XVIII w., figura MB z Dzieciątkiem Jezus z 1878 r. oraz park w typie krajobrazowym z przełomu XVIII/XIX w.

94,8km Wylatowo (kościół) – wieś, położona nad jeziorem Szydłowskim. W 1145 r. wśród posiadłości kanoników laterańskich z Trzemeszna książę wielkopolski Mieszko III Stary wymienił: jezioro Wielatowskie (dziś: Szydłowskie), Wylatowo oraz osadę Robakowo. Papież Eugeniusz III potwierdził kanonikom bullą z 1147 r. posiadłości klasztoru. W 1368 r. Wylatowo otrzymało z rąk króla Kazimierza Wielkiego prawa miejskie. W 1410 r. pożar strawił miasto a następny w 1479 r. doprowadził do ruiny. W 1422 r. został wymieniony młyn wodny. Prawa miejskie zostały odebrane w 1871r. Ciekawostki krajoznawcze: na hipotetycznym grodzisku stoi drewniany kościół śś. Piotra i Pawła z lat 1761 – 1763 wzniesiony przez ówczesnego opata z Trzemeszna – Michała Kościeszę Kosmowskiego Na cmentarzu przykościelnym stoi figura NMP z 1879 r. We wsi ponadto znajdują się plebania z połowy XIX w., młyn wodny o konstrukcji szachulcowej z początku XX w. a w rynku znajduje się pomnik.

97,8km Krzyżownica (d. majątek) – niewielka osada położona nad jeziorem Popielewskim. Do 1793 r. osada należała do klasztoru kanoników laterańskich w Trzemesznie. Przedtem w końcu XIX w. była to wieś i folwark obejmujący 791mr ziemi i posiadający 77 mieszkańców. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworski z dworem, budynkiem gospodarczym i parkiem z końca XIX w.

102,8km Popielewo (centrum) – wieś, położona nad jeziorem Popielewskim. W 1145 r. książę wielkopolski Mieszko III Stary nadał osadę klasztorowi kanoników laterańskich w Trzemesznie. W 1364 r. ówczesny sołtys Michał sprzedał majątek sołecki Marcinowi. Pod koniec XIX w. wieś posiadała 18 domów ze 199 mieszkańcami, największym właścicielem był Robert Grotke. Ciekawostki krajoznawcze: Jezioro Popielewskie posiada 308ha powierzchni i tworzy rynnę o długości 10km, rozpościerającą się pomiędzy Trzemesznem a Wydartowem. Najgłębsze miejsce w jeziorze posiada 46m. Przez jezioro o nie zalesionych brzegach przepływa rzeka o wdzięcznej nazwie – Panna. We wsi znajduje się kilka zagród z połowy XIX w. i początku XX w.

105,8km Zieleń (młyn) – wieś, położona nad jeziorem Popielewskim. Od 1399 r. należała do klasztoru kanoników laterańskich w Trzemesznie, którzy przejęli ją od 2 sołtysów Stana i Zbiluta, w ramach rekompensaty za zabicie mieszczanina z Trzemeszna – Ambrożego. W 1580 r. sołtys Zielenia posiadał 4 łany ziemi. W końcu XIX w. wieś obejmowała 533ha powierzchni. Żyło w niej 204 mieszkańców w 24 domach. Na przełomie XIX/XX w. majątek należał do Mlickich, ostatni właściciel Tadeusz Mlicki, herbu Dołęga zginął pod Krojantami. Ciekawostki krajoznawcze: zespół młyński z początku XX w.

108,0km Trzemeszno (wieża ciśnień) – miasto z około 8 tys. mieszkańców, położone nad jeziorami: Trzemeszeńskim i Popielewskim. Według tradycji benedyktyński klasztor jako pierwszy na ziemiach polskich został założony przez św. Wojciecha, którego ciało tu również spoczywało do 999 r. po wykupieniu zwłok i sprowadzeniu od Prusów. W 1038 r. osada wraz z klasztorem zostały ograbione i zniszczone przez wojska Brzetysława Czeskiego. Na początku XII w. Król Bolesław Krzywousty ufundował w Trzemesznie kolejny klasztor dla zakonu kanoników regularnych. Klasztor był bogaty i posiadał bardzo rozległe dobra. Dla usprawnienia administrowania dobra zostały podzielone na okręgi – klucze: trzemeszeński, kozłowski, brzyski, gąsawski, kazimierski, wilczyński oraz szydłowski. Prawa miejskie Trzemeszno otrzymało przed 1382 r. Kilka razy w mieście przebywał król Władysław Jagiełło. Podczas jednej z wizyt przypadłej po zwycięstwie grunwaldzkim, miał rzekomo udać się na pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. W 1765 r. rozwijające się za sprawą opata Michała Kosmowskiego Trzemeszno utworzyło tzw. Nowe Miasto. W końcu XVIII w. w mieście powstało gimnazjum (budynek alumnatu), którego wychowankami byli m.in. Hipolit Cegielski, Stefan Garczyński, Marian Langiewicz oraz Jędrzej Śniadecki. Do 1793 r. Trzemeszno było własnością klasztoru, potem dobra kościelne uległy sekularyzacji. Ciekawostki krajoznawcze: interesujący zespół poklasztorny kanoników regularnych z kościołem Wniebowzięcia NPM z przełomu X i XI w. oraz pozostałościami klasztornymi. Pałac Opata (obecnie plebania) z połowy XIX w. Zespół poszpitalny , późnobarokowy z lat 1787 – 1791. Dawny kościół szpitalny św. Ducha, wzniesiony około 1840 r. Alumnat wzniesiony w 1773 r. z fundacji opata Kosmowskiego dla alumnów oraz d. browar klasztorny z końca XVIII w. Wieża ciśnień z początku XX w. oraz cmentarz ewangelicki z XIX w. W Trzemesznie przyszedł na świat najsłynniejszy szewc Warszawy – Jan Kiliński (1760 – 1819), bohater insurekcji kościuszkowskiej, którego pomnik stoi na rynku miasta. Na cmentarzu rzymsko – katolickim znajdują się grobowce o ciekawej architekturze.