Szlak pieszy św.Jakuba płd.

Oddział Miejski PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu jest administratorem (oznakowania turystycznego szlaków) i gospodarzem wymienionych na tej stronie znakowanych szlaków turystycznych pieszych i rowerowych, opracowanych, wyznaczonych i zdokumentowanych przez zespół znakarzy szlaków PTTK w terenie i odnawianych od 1971 roku. Oddział Miejski PTTK w Toruniu oraz Henryk Miłoszewski, autor treści poszczególnych opisów szlaków, posiadają prawa autorskie i pokrewne związane z wymienionymi szlakami. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych kopiowanie, przepisywanie, przetwarzanie maszynowe, elektroniczne, rozpowszechnianie w całości lub fragmentaryczne tekstów opisów historyczno – krajoznawczych ( w tym kilometrażu, nazwy, przebiegu i wykazów szlaków ) oraz zdjęć, bez wiedzy i zgody ich autorów jest zabronione.

SZLAK ŚWIĘTEGO JAKUBA

odcinek południowy

Europejski Szlak Kulturowy – św. Jakuba.

Odcinek Toruń - Trzemeszno .

W 2008r. grupa znakarzy szlaków turystycznych z Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu wyznaczyła w terenie i przeprowadziła odcinek południowy Europejskiego Szlaku Kulturowego – św. Jakuba. Przedsięwzięcie to zostało zrealizowane dzięki przychylności i dofinansowaniu Urzędu Miasta Torunia oraz Urzędu Miasta w Kruszwicy. Wcześniej w 2007 r. ta sama grupa znakarzy wyznaczyła odcinek północny – Szlaku św. Jakuba, z Iławy do Torunia o długości 147km. Tak więc łączny przebieg Szlaku św. Jakuba po terenie województwa kujawsko – pomorskiego liczy 255km długości. Camino de Santiago to najsłynniejszy obok szlaków do Rzymu i Jerozolimy pielgrzymkowy szlak średniowiecznej Europy. Jego główna trasa biegła z Litwy, przez Polskę, Niemcy, Francję do Hiszpanii, a konkretnie do grobu św. Jakuba Apostoła w mieście Santiago de Compostela w Galicji. Kult Świętego w hiszpańskim mieście zaczął się rozwijać od połowy IX w, jednak apogeum pielgrzymek przypadło na wieki XII – XIV. W XIIw. papież wydał bullę, w której uznał miasto Santiago de Compostela, obok Rzymu i Jerozolimy za święte miejsca chrześcijaństwa. Przebieg szlaku jest bardzo atrakcyjny. Obejmuje swoim zasięgiem ciekawe i wartościowe walory krajoznawcze, przyrodnicze i turystyczne województwa kujawsko – pomorskiego. Znaki szlaku składają się z niebieskiego kwadratu o boku 15 cm, tworzącego tło pod stylizowaną muszlę morską w kolorze żółtym. W zależności od kierunku przebiegu szlaku w terenie były używane 3 znaki. Pierwszy – węższą częścią muszli skierowaną ku górze oznacza kontynuowanie marszu na wprost, natomiast dwa kolejne – skierowane węższymi częściami muszli w prawo lub w lewo, wskazują zmianę kierunku marszu. Dodatkowo dwa ostatnie znaki posiadają pod muszlą żółte strzałki skierowane w prawo lub w lewo, które dodatkowo sygnalizują zmianę kierunku. Zapraszamy na szlak.

0,0km Toruń (kościół św. Jakuba Apostoła) – kościół p.w. Świętego Jakuba Apostoła, wzniesiony w okresie 1 połowa XIV – 1 połowa XV w. Kamień węgielny pod budowę kościoła położył w 1309 r. biskup chełmiński Herman – o czym informuje łacińska inskrypcja, umieszczona wokół świątyni. Kościół jest budowlą gotycką, orientowaną o układzie bazylikowym. Zbudowany z cegły o układzie wendyjskim, na cokole. Wnętrze kościoła jest niezwykle interesujące i pochodzi z okresu XIV – XIX w.. Na uwagę zasługują m.in. polichromia gotycka z XIV i XV w. ze scenami Sądu Ostatecznego, Koronacji Marii oraz Męczeństwa Dziesięciu Tysięcy, renesansowe stalle z polowy XVI Iw., krucyfiks na Drzewie Życia – rzeźba z XIV w. oraz oprawa organów z 1611 r. Wokół świątyni pomiędzy skarpami i koło prezbiterium poukładane kamienne płyty nagrobne, z ciekawymi gmerkam

2,0km Toruń (ruiny zamku „Dybów”) – Król Władysław Jagiełło po odebraniu od Krzyżaków Kujaw zbudował vis – a – vis Torunia zamek, który miał strzec polskiej granicy. Zamek oraz powstała przy nim osada były nazywane przemiennie: Dybowem lub Nową Nieszawą. Z czasem osada stała się poważnym konkurentem dla toruńskich kupców i mieszczan pozbawiając ich wielu dochodów. Okazją do zniszczenia konkurenta okazała się wojna trzynastoletnia w latach 1454 – 1466, podczas której mieszczanie toruńscy udzielali znacznej pomocy materialnej i finansowej królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. W zamian wymogli na królu zniszczenie konkurencyjnej osady przez przeniesienie jej w 1460 r. w górę Wisły, na obecne miejsce. Ciekawostki krajoznawcze: ruiny zamku „Dybów” – zbudowanego w latach 1423 – 1431, następnie rozbudowanego przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Początkowo zamek „Dybów” stanowił przeciwwagę militarną dla zamku krzyżackiego w Toruniu, następnie zaś funkcjonował jako siedziba burgrabiego królewskiego. Zamek powstawał etapami, w pierwszej kolejności wzniesiono budynek mieszkalny (1423 – 1425), potem na początku lat 30 – tych XV w. budynek okolono murem obwodowym i dobudowano wieżę bramną od strony południowej. Wreszcie w latach 1454 – 1462 dokonano przebudowy wieży bramnej (wjazdowej) na basztę oraz podwyższono mury obwodowe. W latach 1425 – 1456 zamek służył jako siedziba burgrabiego królewskiego, a następnie był siedzibą starostów królewskich. W 1431 r. Krzyżacy przy pomocy toruńskich mieszczan zniszczyli osadę przy zamkową i zdobyli zamek, utrzymując go do 1435 r. W 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk przebywając na zamku „Dybów” nadał szlachcie słynne „Statuty Nieszawskie”. W 1655 r. wojska szwedzkie próbowały wysadzić potężne mury zamku dokonując częściowych zniszczeń. W 1848 r. pozostałości po zamku dybowskim zastały włączone w obwód fortyfikacji miejskich. Wykuto wtedy nowe strzelnice. Znakomicie zachował się obwód murów zamkowych. W trzech narożnikach na murach znajdują się ślady nadwieszonych narożnych wieżyczek. W części południowej zamku zachowały się ruiny wieży bramnej (wjazdowej). W części północnej murów obwodowych, na zewnątrz zamku został zachowany czytelny układ ścian dawnego budynku mieszkalnego. Wewnątrz zamku znajduje się niezabudowany płaski dziedziniec na rzucie prostokąta. Dojazd MZK.

3,9km Toruń (Fort X) – Ciekawostki krajoznawcze: nadbrzeżna bateria ziemna, powstała w okresie rozbudowy twierdzy Toruń w latach 1878 – 1884. Bateria artyleryjska została wyposażona w ceglany schron dla załogi oraz dodatkowo otoczona mokrą fosą, zachowaną do dziś. Do 1920 r. bateria nosiła niemiecką nazwę „Batterie Grünthalmühle”, później „Baterii Nadbrzeżnej”. Obiekt jest dostępny do obejrzenia tylko od zewnątrz. Obok baterii wzdłuż Wisły ciągnie się wał przeciwpowodziowy, usypany w XIX w.

5,9km Mała Nieszawka (ruiny zamku) – szczątkowo zachowane ruiny zamku na niewielkim wzniesieniu w odległości 100m od wału przeciwpowodziowego. Początki zamku związane są z przybyciem tu w 1230 r. 7 rycerzy krzyżackich pod wodzą Hermana Balka, w celu objęcia darowanych przez księcia mazowieckiego Konrada, ziem na lewym brzegu Wisły. W krótkim czasie po przybyciu, Krzyżacy wznieśli drewniane założenie obronne i utworzyli okręg administracyjny – komturstwo nieszawskie a drewniany zamek stał się siedzibą komtura i konwentu. Około 1300 r. (część historyków przesuwa budowę na 2 połowę XIII w.) Krzyżacy przystąpili do wznoszenia murowanego zamku na planie czworoboku z bramą wjazdową od strony północnej. Zamek posiadał znaczne przedzamcze, skoro w inwentarzach wymienia się tam: młyn, piekarnię, browar, łaźnię i wozownię. Stąd w 1231 r. nastąpiła ekspansja Krzyżaków na terytorium ziemi chełmińskiej. Posiadłości krzyżackie na lewym brzegu Wisły spędzały sen z oczu kolejnym władcom Polski, dlatego przy okazji rokowań w 1414 r. w Grabowie oraz w 1416 r. w Wieluniu, występowali o jej zwrot. Dopiero traktat pokojowy w 1422 r. nad jeziorem Mełno w ziemi chełmińskiej zawarty pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem Pawłem von Russdorf doprowadził do zwrotu spornych ziem. Na mocy pokoju mełneńskiego Krzyżacy zobowiązali się do rozebrania zamku krzyżackiego w Nieszawie oraz zrzekli się praw do wszystkich obszarów położonych na lewym brzegu rzeki Wisły. W latach 1431 – 1435 Krzyżacy trzymali w swoich rękach zamek „Dybów” oraz częściowo rozebrany zamek w Nieszawie. Po pokoju brzeskim w 1435 r. Krzyżacy opuścili oba zamki. Od tego czasu zamek w Małej Nieszawce nie odegrał żadnej roli, powoli ulegając dalszym zniszczeniom i rozbiórkom na cegłę. Ciekawostki krajoznawcze: Prace archeologiczne przeprowadzone w latach 1975 – 1980 z inicjatywy Muzeum Okręgowego w Toruniu przysporzyły wiele materiału zabytkowego. Pozwoliły, także na odsłonięcie części murów obwodowych, obmurowania fosy oraz podpiwniczenia dawnych budynków zamkowych. Uwaga! W terenie nie ma żadnej informacji o lokalizacji ruin zamku a wstęp na teren ruin należy koniecznie uzgodnić z właścicielem terenu. Dojazd PKS.

8,9km Mała Nieszawka (kościół) – Osada wymieniona w 1230 r. którą książę Konrad Mazowiecki nadał Zakonowi krzyżackiemu. Przez okres panowania krzyżackiego w latach 1230 – 1422 wieś należała do komturstwa nieszawskiego, następnie po 1466 r. znalazła się w starostwie dybowskim. W XVIII w. zostali w niej osiedleni tzw. „olendrzy”. Ciekawostki krajoznawcze: drewniany kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, zbudowany w 1890 r. jako zbór. W 1945 r. kościół został przejęty przez parafię rzymsko –katolicką; dawny cmentarz ewangelicki z XIX w. ( kilka tumb), który został po 1945 r. rekatolizowany. Dojazd PKS

9,5km Wielka Nieszawka – wieś. Wzmiankowana w 1230 r. jako przekazana przez księcia Konrada Mazowieckiego Krzyżakom. W 1235 r. w wyniku układów pomiędzy księciem Konradem i Krzyżakami, zostały określone granice komturstwa nieszawskiego, które rozciągały się wzdłuż Wisły od wsi Brzoza do rzeczki Wierdzelewy ( Struga Zielona). W 1564 r. wieś, która należała do starostwa dybowskiego została zasiedlona przez osadników olenderskich. W lustracji królewskiej starostwa z 1616 r. stwierdzono, że olendrzy posiadają prawo wolnego wyrębu drewna, a także prawo warzenia piwa na własne potrzeby. Ciekawostki krajoznawcze: zabudowania z okresu osadnictwa olenderskiego z XIX w.; cmentarz ewangelicki (menonicki) z końca XVIII w. W odległości 2 km na zachód od wsi toczy swoje wody Struga Zielona. Dojazd PKS.

12,4km Cierpice (kościół) – W XVIII w. starosta dybowski Stanisław Lubraniec Dąmbski wypuścił obszar dzisiejszej wsi w 40 – letnią dzierżawę, przybyłym osadnikom olenderskim. Wieś w tym czasie stanowiła własność królewską administrowaną przez królewskich starostów. W 1880 r. miejscowość zamieszkiwało 130 mieszkańców w 13 budynkach. W 1861 r. przeprowadzono przez wieś linię kolejową Toruń – Bydgoszcz. W 1 połowie XIX w. w osadzie leśnej Cierpice zbudowano tartak, który w ubiegłym stuleciu został poważnie rozbudowany i zmodernizowany, dając początek już nieistniejącemu Przedsiębiorstwu Wielkowymiarowych Konstrukcji Drzewnych. Chlubne tradycje obecnie podtrzymuje firma Andrewex. Wieś leży na skraju kompleksu leśnego Puszczy Bydgoskiej rozciągającej się pomiędzy Toruniem i Bydgoszczą. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny p.w. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski, wzniesiony w 1938 r.; cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX w., zamknięty od 1945r. oraz zabytkowa zabudowa dworca PKP, pochodząca z 1875 r. Dojazd PKP i PKS.

14,4km Cierpice (siedziba Nadleśnictwa Cierpiszewo) – Początki administracji leśnej obejmującej obszar dzisiejszego nadleśnictwa są związane z państwowością pruską i podziałem Europy po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Powstały wówczas dwa nadleśnictwa: Cierpice oraz Wódek. W okresie międzywojennym administracja leśna zrezygnowała z nadleśnictwa we Wódku, przenosząc je do Osieka Wielkiego. Po II wojnie światowej utworzono dwa nadleśnictwa w Cierpiszewie i Osieku. W 1961 r. siedzibę nadleśnictwa Osiek przeniesiono do Zawiszyna. Na początku lat 70 – tych XX w. połączono dotychczasowe nadleśnictwa: Cierpiszewo, Solec i Zawiszyn w jedno – Nadleśnictwo Cierpiszewo. W latach 1981 – 1993 siedziba nadleśnictwa znajdowała się w Solcu Kujawskim. Ostateczny kształt administracyjny Nadleśnictwa Cierpiszewo został nadany w 1994 r. i objął dwa obręby Cierpiszewo i Zawiszyn. Ciekawostki krajoznawcze: za siedzibą nadleśnictwa na skraju lasu jest usytuowany głaz upamiętniający tragiczny pożar kompleksu leśnego (10.08.1992 r.), w wyniku którego spłonęło około 3.000 ha drzewostanu leśnego.

19,4km Jarki – wieś w kompleksie Puszczy Bydgoskiej, położona nad Strugą Zieloną. Ciekawostki krajozna –wcze: ruina młyna wodnego z początku XX w.

26,7km Zajezierze (pomnik pomordowanych) – Miejsce pamięci pod Gniewkowem w lasach Puszczy Bydgoskiej, związane z kaźnią mieszkańców z okolicznych miejscowości. W latach 1939 – 1941 hitlerowcy dokonali w tym odległym o 2km od Gniewkowa miejscu, egzekucji na polskich mieszkańcach Gniewkowa i okolicy, a także mieszkańców Inowrocławia, Bydgoszczy i Torunia. Zginęło ok. 4.000 mieszkańców. Miejsca kaźni są upamiętnione 8 symbolicznymi mogiłami i pomnikiem z tablicą.

30,0km Gniewkowo (centrum) – miasteczko leżące na Kujawach. Wymienione w 1185 r.w nadaniu księcia mazowieckiego Leszka, który przekazał kaplicę gniewkowską kościołowi NMP i kanonikom kujawskim we Włocławku. Gniewkowo prawdopodobnie otrzymało prawa miejskie w latach 1267 – 1271 z rąk księcia inowrocławskiego Siemomysła. Około lat 1314 – 1332 Gniewkowo było stolicą księstwa gniewkowskiego. W 1332 r. Gniewkowo zostało zdobyte i zniszczone przez Krzyżaków. Od 1378 r. zostało przekazane przez króla Ludwika Węgierskiego w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi. W 1504 r. król Aleksander Jagiellończyk nadał miastu przywilej urządzania targów tygodniowych oraz trzech jarmarków rocznie. W 1507 r. miasto zniszczył pożar, analogicznie było w 1582 r., kiedy spłonęły 54 domy i 5 browarów. Po wojnach szwedzkich miasteczko było zniszczone i opustoszałe. Od XVI – XVIII w. miasto było siedzibą starostwa niegrodowego, które w połowie XVI w. obejmowało miasto Gniewkowo, folwark Gniewkowo, wieś i folwark Niemojewko oraz leżącą nad dzisiejszą Strugą Zieloną osadę młyńską Jarki. W połowie XVIII w. na obszarze starostwa znalazło się kilka nowoutworzonych wsi i osad tzw. olenderskich. W 1774 r. w miasteczku było 61 domów i 318 mieszkańców. Pewien rozwój miasteczka obserwujemy po 1873 r. wskutek otwarcia linii kolejowej Poznań – Inowrocław – Toruń. 17 stycznia 1920r. mieszkańcy miasta odzyskali niepodległość. Ciekawostki krajoznawcze: gotycki kościół parafialny śś. Mikołaja i Konstancji z XIV w.; dawny kościół ewangelicki z 2 połowy XIX w; dawna synagoga z 2 połowy XIX w; ratusz miejski z 1908 r.; dworzec kolejowy z 1817 r.; wieża ciśnień z 1905 r. oraz 2 młyny parowe z końca XIX w..

34,5km Wierzbiczany (park) – wieś. Osada wymieniona w 1459 r. jako przekazana przez Wojciecha z Krotoszyna – biskupowi wrocławskiemu. W końcu XVI w. była własnością szlachecką Jana Rusinowskiego. Kolejnymi właścicielami majątku wierzbiczańskiego byli Gorczyńscy, von Szekel, von Roy, von Schüning oraz rodziny de Harnierów. Ciekawostki krajoznawcze: zespół pałacowy z pałacem z lat 1845 – 1846, domkiem myśliwskim z połowy XIX w., kuźnią z końca XIX w. oraz parkiem w typie krajobrazowym z połowy XIX w.

37,5km Gąski (kościół) – wieś. W 2 połowie XVI w. własność Rybińskiej. Rozległa wieś podzielona na wiele części znana jako: Brzózki, Gąszczyńskie Błoto, Lipionka, Parchanki oraz Śróbek. W końcu XIX w. nosiła nazwę Gonsk i składała się z części wiejskiej oraz majątku szlacheckiego, do którego należał folwark Szrubsk o powierzchni 1.360 morgów. W rejonie Błot Gąskich oraz Błot Ostrowskich na północny – zachód od wsi zostało zlokalizowane cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. Odkryto groby popielnicowe i szkieletowe oraz skarb monet rzymskich. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla z około 1909 r. – dawniej ewangelicki; dawna pastorówka z początku XX w. – obecnie plebania.

42,5km Parchanie (kościół) – wieś. Kościół istniał już przed 1055 r., ponieważ zostali w nim pochowani dwaj biskupi kujawscy Wenancjusz i Jędrzej. W 1239 r. wieś należała do biskupów kujawskich, którzy mieli też swój dwór, spalony przez księcia Świętopełka. W 1252 r. część młyna wodnego, również należała do biskupów. W 1259 r. biskup kujawski Wolimir ogłosił bullę papieża Aleksandra IV, w której została wymieniona wieś Parchanie jako własność biskupów kujawskich. W 1796 r. po III rozbiorze Polski majątek biskupów został sekularyzowany i przeszedł na własność państwa pruskiego. Od 2 połowy XIX w. właścicielami majątku byli Fritz Hoffschen oraz Kazimierz Brunner. W latach 1923 – 1939 majątek należał do generał Władysława Sikorskiego, który otrzymał tzw. resztówkę dworską – dwór i kilkadziesiąt ha ziemi. Władysław Sikorski (1881—1943) był żonaty z Heleną Zubczewską, z którą miał jedyną córkę Zofię (1912 – 1943). Był współorganizatorem Związku Walki Czynnej w 1908 r., prezesem Związku Strzeleckiego we Lwowie a później w 1914 r. członkiem Naczelnego Komitetu Narodowego. Po tzw. kryzysie przysięgowym piastował stanowisko dowódcy Ośrodka Uzupełnień Polskiego Korpusu Piłsudskiego w Bolechowie. W 1928 r. został internowany i po upadku monarchii austro – węgierskiej wysunął się na czoło dowódców polskich, obejmując stanowisko Szefa Sztabu Okręgu Przemyskiego. Po powstaniu niepodległej Polski został Szefem Sztabu Generalnego (1921 – 1922) i następnie premierem rządu (przez 5 miesięcy). W rządzie premiera Grabskiego powierzono Mu tekę ministra spraw wojskowych (1924 r.). Po osiedleniu się w Parchaniu Sikorski podjął działalność polityczną. Po klęsce wrześniowej przebywał na emigracji w Paryżu a następnie w Londynie stojąc na czele Rządu Emigracyjnego. Został również naczelnym wodzem Polskich Sił Zbrojnych. W 1941 r. powołał w okupowanej Polsce Związek Walk Zbrojnych. Zginął w w katastrofie samolotu koło Gibraltaru w dniu 4 lipca 1943 r. razem ze swoją ukochaną córką Zofią Leśniowską. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny św. Wojciecha o konstrukcji szachulcowo – murowanej z 1840 r. Plebania z około 1900 r. i kaplica cmentarna z 1895 r. Zespół dworski z dworkiem z początku XX w. na którym pamiątkowa tablica poświęcona generałowi Władysławowi Sikorskiemu; spichlerz z końca XIX w. oraz park dworski z XIX w.; chata gliniano – drewniana z końca XIX w.; w centrum wsi głaz z tablicą pamiątkową z 1981 r. upamiętniającą pobyt premiera i wodza naczelnego; w miejscowej szkole podstawowej powstała w 1975 r. izba pamięci poświęcona premierowi z licznymi fotografiami rodzinnymi, kopiami nakazów, listami, telegramami oraz rzeczami osobistymi.

44,5km Kanał Parchański (mostek) – posiada około 13km długości. Kanał został wykopany w latach 1792 – 1858 przez osadników olenderskich na głębokość 2 metrów. Posiada połączenie z rzeczką Tążyną uchodzącą do Wisły pod Otłoczynem. Jego zadaniem było odwodnienie Obniżenia Gniewkowskiego.

47,5km Niemojewo (kapliczka) – wieś, położona na skraju kompleksu leśnego, na wschód od Inowrocławia. Wymieniona w 1297 r. podczas przekazania jej przez rycerza Marka – szpitalowi Braci Gwiaździstych w Inowrocławiu. W końcu XVI w. znajdowała się w parafii Parchanie i należała do Niemojewskich herbu Szeliga. W latach 1616 – 1662 należało do starostwa niegrodowego w Gniewkowie. Od XVII w. majątek niemojewski m.in. należał do: Kozłowskiego, Brzezińskiego, potem w 1 połowie XIX w. majątek posiadała Lucyna Kozłowska. Kozłowska wyszła za mąż za przyszłego „ojca” uzdrowiska w Inowrocławiu – dr Zygmunta Wilkońskiego, który w 1873r. sprzedał majątek. W końcu XIX w. obejmowała 2678mr powierzchni, posiadała 8 domów z 129 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: kapliczka , budynek szkoły z około 1900r. oraz park dworski z XIX w. 2km na wschód jest położony rezerwat przyrody „Balczewo”, utworzony w 1963r. dla zachowania miejsc lęgowych i żerowisk ptaków wodnych i błotnych na powierzchni ponad 24ha.

49,5km Pławinek (droga nr 252) – wieś, położona przy szosie do Inowrocławia. Dawne dominium. W XVI w. własność szlachecka Jana Pławińskiego. W końcu XIX w. majątek obejmował obszar 427ha i specjalizował się w hodowli bydła rasy holenderskiej. Właścicielem majątku była Kazimiera Łyskowska. W tym czasie było 10 domów ze 147 mieszkańcami. Ostatnim przedwojennym właścicielem był Karol Kozłowski. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworski z dworem i parkiem w typie krajobrazowym z 2 połowy XIX w.

51,2km Góra (kościół) – wieś. W końcu XIX w. wieś, folwark i majątek plebański o wielkości 1242mr. Wieś z folwarkiem miały 21 domów z 114 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny Św. Trójcy z 1829 r. wraz z ciekawym cmentarzem przykościelnym, na którym grobowce okolicznych ziemian i poety Stanisława Przybyszewskiego. Zespół dworski z dworem i parkiem z końca XIX w. Kopalnia soli wiąże się z odkrytym w 1914 r. wysadem solnym. Sól wymywana jest dostarczaną przez otwory wiertnicze wodą. Powstała solanka przeznaczona jest dla zakładów chemicznych w Bydgoszczy, Inowrocławiu i Włocławku. W wyeksploatowanych komorach są zmagazynowane zasoby ropy i paliw płynnych.

54,0km Łojewo (centrum) – wieś, położona nad jeziorem Szarlejskim. Osada wymieniona w 1193 r. jako własność klasztoru Norbertanek w Strzelnie, podobnie było 2 połowie XVI w. Od połowy XIX w. właścicielami majątku byli m.in. Geisler, Sosiński oraz Grecke. W końcu XIX w. miała 20 domów z 217 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: zespół pałacowy z neoklasycystycznym pałacem z lat 1880 – 1912, rządcówką z połowy XIX w., gołębnikiem z przełomu XIX/XX w. oraz parkiem w typie krajobrazowym z początku XX w. W Łojewie urodził się Stanisław Przybyszewski (1868 – 1927), twórca z okresu Młodej Polski.

57,0km Szarlej (centrum) – wieś położona na południowo – wschodnim brzegu jeziora Szarlejskiego. W latach 1271 – 1273 był wymieniany Beździad z Zagopla (d. nazwa Szarleja), który był kasztelanem kruszwickim. Po powrocie do kraju w 1373 r. książę kujawski Władysław Biały opanował zamek w Szarleju, którego był prawnym właścicielem od 1350 r. a który wkrótce stracił. W 1409 r. król Władysław Jagiełło w zbrojnym pochodzie z Łęczycy do Prus obozował po drodze na polach wsi. Około 1440 r. był wzmiankowany ówczesny właściciel – Mikołaj Szarlejski kasztelan inowrocławski, późniejszy wojewoda brzesko – kujawski. W 1441 r. burgrabią szarlejskim był Stanisław z Maszenic. W połowie XVw. Wieś rozciągała się aż pod Mątwy, na prawym brzegu Noteci. W końcu XVIw. wieś należała do Wojciecha Niemojewskiego. W końcu XIX w. majątek szarlejski o powierzchni 1067ha należał do Józefa Kościelskiego i obejmował Szarlej, Gaj oraz Ostrów Szarlejski. Ostatnim przedwojennym właścicielem majątku był Władysław Kościelski z Miłosławia. Ciekawostki krajoznawcze: na obszarze wsi odkryto cmentarzysko z wyrobami: kamiennymi, brązowymi i żelaznymi. Na zachodnim brzegu jeziora na wprost wsi usytuowane jest grodzisko. Jezioro Szarlejskie posiada 3,5km długości i 300m szerokości, niegdyś było częścią Gopła. Przez jezioro przepływa Noteć. Poza tym we wsi znajduje się budynek szkoły z 1905 r., zespół dworski z dworem z około połowy XIX w. i parkiem w typie krajobrazowym z XIX w.

63,0km Kruszwica (Mysia Wieża) – miasto położone nad jeziorem Gopło z około 10 tys. mieszkańców. W wiekach od VIII do X gród kruszwicki był ośrodkiem plemiennym Goplan. Dzięki dogodnemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z Gniezna na Mazowsze, z Gniezna na Ruś oraz z Kalisza do Gdańska, w krótkim czasie rozwinęła się w znaczący ośrodek handlowo – rzemieślniczy. W 1096 r. nad Gopłem doszło do bitwy pomiędzy księciem Władysławem Hermanem a jego synem Zbigniewem, którą wygrał Herman. W 1149 r. w Kruszwicy odbył się zjazd książąt polskich m.in. Bolesława Kędzierzawego i jego brata Mieczysława, synów Bolesława Krzywoustego oraz książąt saskich z margrabią Ottonem II w celu zawarcia przymierza. Od końca XI w. do połowy XII w. W 1230 r. w Kruszwicy książę Konrad Mazowiecki nadał ziemię chełmińską Krzyżakom. Kruszwica była siedziba biskupstwa kujawskiego. Prawa miejskie otrzymała w 1422 r. z rąk króla Władysława Jagiełły. Mimo licznych przywilejów królewskich nadawanych od XV w. miasto znalazło się na uboczu szlaków handlowych i systematycznie podupadało. W okresie wojny szwedzko – polskiej w 1657 r. zamek i miasto ograbili i zniszczyli Szwedzi. Ożywienie gospodarcze nastąpiło w okresie XIX w. w okresie panowania pruskiego, powstały zakłady tłuszczowe oraz cukrownia. W 1919 r. Kruszwica odzyskała niepodległość. Ciekawostki krajoznawcze: legendarne dzieje Kruszwicy stanowią kanwę powieści historycznej J.I. Kraszewskiego „ Stara Baśń ”, również Kruszwicę i Gopło rozsławił romantyczny utwór J. Słowackiego „Balladyna”. Mysia Wieża – pozostałość po zamku piastowskim z XIV w. Romańska kolegiata śś. Piotra i Pawła i Najświętszej Marii Panny z lat 1120 – 1140, przekształcona w późniejszych wiekach. Jezioro Gopło („Polonum Mare”) o długości 25km oraz Nadgoplański Park Tysiąclecia – utworzony w 1967 r. jako rezerwat przyrody a od 1992 r. jako park krajobrazowy.

64,0km Łagiewniki (kapliczka) – wieś, nieopodal Kruszwicy. Dawna domena rządowa i folwark z 241 mieszkańcami. Pod koniec XIX w. łączna powierzchnia obejmowała 2448mr. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworsko – folwarczny z rządcówką, stajnią i oborami z przełomu XIX/XX w. oraz budynek szkoły z końca XIX w.

68,5km Polanowice (kościół) – wieś. Wieś wymieniona w 1318 r. Około 1420 r. trwał spór pomiędzy scholastykiem kruszwickim Jarandem a ówczesnymi właścicielami wsi: Dzierżysławem, Klemensem, Mikołajem i Piotrem, w którym pośredniczył król Władysław Jagiełło. Kościół wzmiankowano około 1560 r., wtedy wieś należała do Jana Sierakowskiego, kasztelana lędzkiego. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny śś. Klemensa i Marka oraz plebania z 1838 r. Zespół dworca kolejowego z końca XIX w. Na cmentarzu parafialnym 2 kaplice grobowe z lat 1882 – 1884. Zespół pałacowy z pałacem z około 1880 r. , rządcówką z połowy XIX w. oraz parkiem w typie krajobrazowym z XIX w.

72,3km Książ (centrum) – wieś. W 1175 r. klasztor Norbertanek w Strzelnie pobierał od osady dziesięcinę. W 1295 r. wieś została lokowana na prawie niemieckim. W końcu XIX w. wioska miała 10 domów z 100 mieszkańcami. Ciekawostki krajoznawcze: dom murowany z początku XX w. Przy Książu znajduje się najwyższe wzniesienie pomiędzy Strzelnem a Kruszwicą osiągające wysokość 100m npm.

74,8km Starczewo (kapliczka) – wieś. Dawna posiadłość biskupów włocławskich. W połowie XVI w. wieś szlachecka z działami Parzniewskiego, Piórkowskiego i Prażmowskich.

77,3km Strzelno (zespół klasztorny) – miasto z 5,9 tys. mieszkańców, położone na pograniczu Kujaw i Wielkopolski. Osada od XII w. należała do klasztoru kanoników w Trzemesznie co potwierdził w 1145 r. książę Mieszko Stary. Przed 1150 r. został ufundowany w Strzelnie klasztor żeński – Norbertanek. W 1284 r. arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka w tutejszym klasztorze wyświęcił Wisława a w 1301 r. Gerwarda – kolejnych biskupów kujawskich. W 1356 r. osada otrzymała prawa miejskie z rak króla Kazimierza Wielkiego i świetnie się rozwijała, stanowiąc ośrodek dóbr klasztornych. Klasztor był bogaty i posiadał rozległe włości. W 1419r. w miasteczku gościł w drodze z Czerwińska do Poznania – król Władysław Jagiełło. W XVII i XVIII w. miasto było centrum kultury muzycznej. W 1624 r. przez miasto i klasztor przeszło „morowe powietrze”, w wyniku którego zmarło 14 zakonnic. Po 1772 r. władze pruskie przejęły majątek kościelny a w 1837 r. dokonały kasaty klasztoru. Mieszkańcy miasta aktywnie uczestniczyli w 1848 r. w Wiośnie Ludów, a następnie w 1919 r. w powstaniu Wielkopolskim. Po powstaniu wielkopolskim w latach 1918 – 1919 miasto odzyskało niepodległość. Ciekawostki krajoznawcze: na wzgórzu św. Wojciecha znajduje się ponorbertański zespół klasztorny z bazyliką św. Trójcy oraz rotunda św. Prokopa. Zespół stanowi bezcenny zabytek architektury, zwłaszcza unikalne romańskie kolumny ze scenami przedstawiającymi „mądre i głupie panny”. W Strzelnie przyszedł na świat przyszły laureat nagrody Nobla – Albert Michelson ( 1852 – 1931 r.), fizyk, na jego domu rodzinnym odsłonięto pamiątkową tablicę. W okresie przed chrystianizacyjnym Strzelno było ośrodkiem kultu pogańskiego, którego pozostałością są prawdopodobnie 3 głazy umieszczone przed wejściem do bazyliki. Na przedmieściu miasta zwanym Strzelnem Klasztornym znajduje się dwór z 1913 r. Przy dawnym cmentarzu ewangelickim małe lapidarium a wcześniej stoi wieża ciśnień z przełomu XIX i XX w.

81,5km Łąkie (centrum) – wieś, położona nad jeziorem Łąkie. W 1377 r. oraz w 1557 r. osada należała do klasz – toru Norbertanek w Strzelnie. W 1795 r. wieś weszła w skład domeny rządowej strzelneńskiej. Ciekawostki krajoznawcze: szkoła murowana z początku XX w.

84,7km Zbytowo (centrum) – wieś położona nad Trzcianką, dopływem Kwieciszewicy. W 2 połowie XVI w. posiadała tylko 2 łany powierzchni. W 1830r. istniejący folwark wielkości 260ha należał do domeny rządowej Strzelno. Pod koniec XIX w. wykazano 177 mieszkańców w 19 domach.

86,2km Zbytowo – skrzyżowanie dróg: Strzelno – Gębice i Wójcin – Gębice.

89,0km Gębice (most) – wieś. Położona nad Małą Notecią, która pod wsią Kołuda uchodzi do Noteci. Wieś pierwotnie należała do króla. W 1383 r. w źródłach historycznych zostało odnotowane miasto Gębice, któremu przywileje gospodarcze nadał król Władysław Jagiełło. W okresie szlacheckim miasto było znane z handlu głównie zbożem i odbywających się jarmarków. Posiadane przywileje zostały potwierdzone przez króla Zygmunta III Wazę. Od połowy XVII w. Nastąpił upadek miasta, pogłębiony w XVIII w. W 1768 r. w Gębicach została zawiązana przez Wojciecha Rydzyńskiego konfederacja szlachty województw wielkopolskich dla wsparcia konfederacji barskiej. W okresie Wiosny Ludów w 1848 r. pod miastem rozbił obóz wojsk powstańczych Ludwik Mierosławski. W 1875 r. Gębicom zostały odebrane prawa miejskie, miały wtedy ponad 1000 mieszkańców. W końcu XIX w. Znajdowały się tu: kościół parafialny, ewangelicki dom modlitwy oraz synagoga. Ciekawostki krajoznawcze: późnogotycki kościół św. Mateusza z początku XVI w. z 3 glazurowanymi kaflami gotyckimi na szkarpach prezbiterium, renesansową płytą Zofii (zmarłej w 1514 r.), córki ówczesnego właściciela miasta – Jana z Oporowa oraz żeliwną tablicą z 1883 r. umieszczoną na pamiątkę 200 – letniej rocznicy wiktorii wiedeńskiej. Przy kościele wolno stojąca dzwonnica z 1892r. oraz plebania z 1847 r. W rynku znajdują się dawna szkoła (niemiecka) z końca XVIII w. oraz dom z połowy XVIII w. Na terenie parku z XIX w., tuż za kościołem usytuowane jest wczesnośredniowieczne grodzisko stożkowe. Przy drodze do Zbytowa znajduje się były cmentarz ewangelicki ze zrujnowaną kaplicą grobową z XIX w. Przy ul. Poległych Bohaterów znajdują się 2 pomnikowe głazy narzutowe.

90,0km Marcinkowo (linia kolejowa) – wieś, granicząca z Gębicami. Dawny majątek dworski pod koniec XIX w. obejmujący powierzchnię 1178mr, który należał do Bielickiego. W tym czasie w 4 domach wykazano 114 mieszkańców. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworski wraz z dworem z 2 połowy XIX w. i parkiem z XIX w.

93,0km Gozdanin (centrum) – wieś. W końcu XIX w. był to folwark z 7 domami i 74 mieszkańcami należący do Bielickiego. Ciekawostki krajoznawcze: pozostałość zespołu dworskiego m.in. spichlerz z przełomu XIX/XX w., stajnia z 1928 r., rządcówka z końca XIX w., barokowa oficyna dworska z końca XVIII w., figura MB z Dzieciątkiem Jezus z 1878 r. oraz park w typie krajobrazowym z przełomu XVIII/XIX w.

94,8km Wylatowo (kościół) – wieś, położona nad jeziorem Szydłowskim. W 1145 r. wśród posiadłości kanoników laterańskich z Trzemeszna książę wielkopolski Mieszko III Stary wymienił: jezioro Wielatowskie (dziś: Szydłowskie), Wylatowo oraz osadę Robakowo. Papież Eugeniusz III potwierdził kanonikom bullą z 1147 r. posiadłości klasztoru. W 1368 r. Wylatowo otrzymało z rąk króla Kazimierza Wielkiego prawa miejskie. W 1410 r. pożar strawił miasto a następny w 1479 r. doprowadził do ruiny. W 1422 r. został wymieniony młyn wodny. Prawa miejskie zostały odebrane w 1871r. Ciekawostki krajoznawcze: na hipotetycznym grodzisku stoi drewniany kościół śś. Piotra i Pawła z lat 1761 – 1763 wzniesiony przez ówczesnego opata z Trzemeszna – Michała Kościeszę Kosmowskiego Na cmentarzu przykościelnym stoi figura NMP z 1879 r. We wsi ponadto znajdują się plebania z połowy XIX w., młyn wodny o konstrukcji szachulcowej z początku XX w. a w rynku znajduje się pomnik.

97,8km Krzyżownica (d. majątek) – niewielka osada położona nad jeziorem Popielewskim. Do 1793 r. osada należała do klasztoru kanoników laterańskich w Trzemesznie. Przedtem w końcu XIX w. była to wieś i folwark obejmujący 791mr ziemi i posiadający 77 mieszkańców. Ciekawostki krajoznawcze: zespół dworski z dworem, budynkiem gospodarczym i parkiem z końca XIX w.

102,8km Popielewo (centrum) – wieś, położona nad jeziorem Popielewskim. W 1145 r. książę wielkopolski Mieszko III Stary nadał osadę klasztorowi kanoników laterańskich w Trzemesznie. W 1364 r. ówczesny sołtys Michał sprzedał majątek sołecki Marcinowi. Pod koniec XIX w. wieś posiadała 18 domów ze 199 mieszkańcami, największym właścicielem był Robert Grotke. Ciekawostki krajoznawcze: Jezioro Popielewskie posiada 308ha powierzchni i tworzy rynnę o długości 10km, rozpościerającą się pomiędzy Trzemesznem a Wydartowem. Najgłębsze miejsce w jeziorze posiada 46m. Przez jezioro o nie zalesionych brzegach przepływa rzeka o wdzięcznej nazwie – Panna. We wsi znajduje się kilka zagród z połowy XIX w. i początku XX w.

105,8km Zieleń (młyn) – wieś, położona nad jeziorem Popielewskim. Od 1399 r. należała do klasztoru kanoników laterańskich w Trzemesznie, którzy przejęli ją od 2 sołtysów Stana i Zbiluta, w ramach rekompensaty za zabicie mieszczanina z Trzemeszna – Ambrożego. W 1580 r. sołtys Zielenia posiadał 4 łany ziemi. W końcu XIX w. wieś obejmowała 533ha powierzchni. Żyło w niej 204 mieszkańców w 24 domach. Na przełomie XIX/XX w. majątek należał do Mlickich, ostatni właściciel Tadeusz Mlicki, herbu Dołęga zginął pod Krojantami. Ciekawostki krajoznawcze: zespół młyński z początku XX w.

108,0km Trzemeszno (wieża ciśnień) – miasto z około 8 tys. mieszkańców, położone nad jeziorami: Trzemeszeńskim i Popielewskim. Według tradycji benedyktyński klasztor jako pierwszy na ziemiach polskich został założony przez św. Wojciecha, którego ciało tu również spoczywało do 999 r. po wykupieniu zwłok i sprowadzeniu od Prusów. W 1038 r. osada wraz z klasztorem zostały ograbione i zniszczone przez wojska Brzetysława Czeskiego. Na początku XII w. Król Bolesław Krzywousty ufundował w Trzemesznie kolejny klasztor dla zakonu kanoników regularnych. Klasztor był bogaty i posiadał bardzo rozległe dobra. Dla usprawnienia administrowania dobra zostały podzielone na okręgi – klucze: trzemeszeński, kozłowski, brzyski, gąsawski, kazimierski, wilczyński oraz szydłowski. Prawa miejskie Trzemeszno otrzymało przed 1382 r. Kilka razy w mieście przebywał król Władysław Jagiełło. Podczas jednej z wizyt przypadłej po zwycięstwie grunwaldzkim, miał rzekomo udać się na pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. W 1765 r. rozwijające się za sprawą opata Michała Kosmowskiego Trzemeszno utworzyło tzw. Nowe Miasto. W końcu XVIII w. w mieście powstało gimnazjum (budynek alumnatu), którego wychowankami byli m.in. Hipolit Cegielski, Stefan Garczyński, Marian Langiewicz oraz Jędrzej Śniadecki. Do 1793 r. Trzemeszno było własnością klasztoru, potem dobra kościelne uległy sekularyzacji. Ciekawostki krajoznawcze: interesujący zespół poklasztorny kanoników regularnych z kościołem Wniebowzięcia NPM z przełomu X i XI w. oraz pozostałościami klasztornymi. Pałac Opata (obecnie plebania) z połowy XIX w. Zespół poszpitalny , późnobarokowy z lat 1787 – 1791. Dawny kościół szpitalny św. Ducha, wzniesiony około 1840 r. Alumnat wzniesiony w 1773 r. z fundacji opata Kosmowskiego dla alumnów oraz d. browar klasztorny z końca XVIII w. Wieża ciśnień z początku XX w. oraz cmentarz ewangelicki z XIX w. W Trzemesznie przyszedł na świat najsłynniejszy szewc Warszawy – Jan Kiliński (1760 – 1819), bohater insurekcji kościuszkowskiej, którego pomnik stoi na rynku miasta. Na cmentarzu rzymsko – katolickim znajdują się grobowce o ciekawej architekturze.