GRUDZIĄDZ - GARDEJA

Tereny położone na pn-zach od Grudziądza są raczej słabo znane pod względem krajoznawczo-turystycznym, jednak w pełni zasługują na poznanie. Opisywany tu szlak turystyczny czerwony Grudziądz – Gardeja o długości całkowitej 31 km - pozwoli wędrującym turystom uchylić rąbka historii związanej z Ziemią Chełmińską i Pomezanią.

0,0 km Grudziądz (ul. Poniatowskiego) Miasto liczące ponad 110.000 mieszkańców - gród wzm. w 1064 r. kiedy został zajęty przez Prusów. W 1218 r. ks Konrad Mazowiecki nadał gród bpowi pruskiemu Chrystianowi. Od 1231 r. gród grudziądzki należy do Krzyżaków, którzy za sprawą mistrza krajowego Meinharda von Duerfurt nadali mu w 1291 r. przywilej lokacyjny. Nastąpiła rozbudowa miasta. Grudziądz został opasany systemem murów obronnych z 4-ma bramami i 10-ma basztami. Nad miastem na stromej nadwiślańskiej skarpie został pobudowany zamek, będący centrum administracyjnym komturii grudziądzkiej. Dzięki otrzymanym przywilejom handlowym miasto w krótkim czasie mocno się rozwinęło i rozbudowało, stając się w XIV w. jednym z ważniej­szych ośrodków handlu zbożem w Ziemi Chełmińskiej. 

Miasto było jedną z 3-ch siedzib sejmiku pruskiego a po roku 1526 zostało siedzibą sejmiku ge­neralnego. W 1564 r. miasto nawiedziła wielka dżuma, która spustoszyła Grudziądz.  W grudniu 1655 r. zostało zajęte przez Szwedów, którzy znacznie umocnili zamek. W 1703 r. rozpoczęły się przemarsze wojsk saskich, szwedzkich i polskich powodując straty w ludności oraz gospodarczy upadek. W 1772 r. Grudziądz w wyniku rozbioru został przyłączony do państwa pruskiego. Król Fryderyk Wielki rozpoczął w 1775 r. budowę twierdzy. W 1832 r. w twierdzy zostali internowani powstańcy listopado­wi, którzy potem na emigracji W Anglii założyli "Gromadę Grudziąż". Twierdza grudziądzka ponownie stała się miejscem internowania powstań­ców styczniowych w 1864 r. W II połowie XIX w. Nastąpił rozwój przestrzenny miasta, powstała cała sieć połączeń drogowych i kolejowych, uruchomiono wiele fabryk i zakładów. Miasto uzyskało niepodległość w dniu 23 stycznia 1920 roku. W dniu 4 września 1939 r. nastąpiło wejście wojsk hitlerowskich do Grudziądza dając początek bez­względnej agresji i terroru wobec mieszkańców Polaków. Wysiedlenia, procesy, prześladowania Polaków to tylko część re­presji ze strony okupanta, ostateczne kończyły się egzekucjami w żwirowni w Mniszku oraz lasach Gór Księżych. W dniu 5 marca 1945 r. miasto zostało wyzwolone przez wojska Armii Czerwonej. Ciekawostki: ruiny zamku krzy­żackiego z XIII w., fragmenty murów miejskich z przełomu XIII/XV w., kościół gotycki p.w. Św. Mikołaja z przełomu XIII/XIV w. w którym zachowana poli­chromia gotycka z XIV w. , późnoromańska chrzcielnica z I połowy XIII wieku, kościół p.w. Św. Franciszka Ksawerego z 1723 r. barokowy, Brama Wod­na z XIV w. Spichrze z XVI-XVIII w. częściowo przebudowane. Pałacyk Opatek z około 1730 r., dawny klasztor reformatorów z XVIII w., Twierdza Gru­dziądzka zbudowana w latach 1766-86, zabytek techniki tzw. Rów Hermana z 1386 r., zabytkowe kamienice z XV-XVIII w., budynek dawnego kolegium jezuickiego z XVII i XVIII w. obecnie wykorzystywany na ratusz miasta. Re­stauracje. Hotele. Dojazd PKP i PKS.

1,0 km Nowa Wieś (wieś) - wzmiankowana w 1414 r. w Krzyżackiej "Księ­dze Strat" z powodu dokonanych zniszczeń. W 1438 r. stanowi własność Zakonu w komturstwie grudziądzkim. W 1565 r. jest wsią królewską. Wieś w XVII w. należy do starostwa grudziądzkiego. Ciekawostki: dwór murowany z przełomu XIX/XX w. z gankiem od frontu. Dojazd MZK i PKS.

5,5 km Parsk (wieś) - wzmiankowana w 1618 r. należąca do starostwa grudziądzkiego. Ciekawostki: na pd od wsi znajdują się forty zewnętrznego pier­ścienia Twierdzy Grudziądz z XIX w. Dojazd PKS.

9,0 km Świerkocin (wieś) - wzm. w 1410 r. kiedy to rycerz Jan ze Świerkocina wykazał szkody wojenne. W latach 1423-24 wieś jest własnością rycer­ską w komturstwie grudziądzkim. W 1481 r. część wsi należy do Mateusza von Markyn i Augustyna von der Laune. Od 1501 r. wieś stanowi własność starosty grudziądzkiego Pawła Sokołowskiego a od 1560 starosty lipienieckiego Melchiora Mortęskiego. Następnie od 1649 r. do 1806 r. do franciszkanów chełmińskich. Ciekawostki: dworek z przełomu XVIII/XIX w. o cechach klasycystycznych. Dojazd PKS.

11,0 km Mokre (wieś) - lokowana w 1324 r. przez komtura grudziądzkiego Siegharda von Schwarzburga. Od 1466 r. należy do starostwa grudziądzkie go. W 1628 r. wieś została zniszczona przez Szwedów. W XVIII w. wieś została skolonizowana przez osadników olęderskich.

Mokre - kościoły        Fot.H.Miłoszewski

Ciekawostki: kościół gotycki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zbudowany na początku XIV w., kamienno-ceglany. Wewnątrz granitowa średniowieczna kropielnica z XIII/XIV w. Kościół neogotycki z 1870 r. ewangelicko-luterański wykorzystany na magazyn. Obok budynek pastorówki z końca XIX w. W pn-zach części znajduje się nisza źródłowiskowa będąca nieożywionym pomnikiem przyrody. Dwór murowany i park z końca XIX w. Dojazd PKS.

14,0 km Zakurzewo (wieś) - lokowana w 1323 r. przez komtura grudziądz­kiego Siergharda von Schwarzburg. W 1570 r. wieś jest królewszczyzną. W XVII w. należy do starostwa grudziądzkiego. W XVIII w. zasiedlona osadni­kami olęderskimi. Ciekawostki: chaty drewniane o konstrukcji szkieletowej z pół. XIX w. Ujście rzeki Osy do rzeki Wisły. Dojazd PKS.

14,5 km Góry Łosiowe - zalesiona wysoczyzna morenowa na pn. od Gru­dziądza. Najwyższe wzniesienie osiąga wysokość 88 m n.p.m. Widać stąd Grudziądz, a przy dobrej pogodzie Kwidzyn. Góry Łosiowe wrzynają się trójkątem w Basen Grudziądzki opierając się pn-zach krańcem o rzekę Wisłę.

18,00 Wielki Wełcz (wieś)  - wymieniona w 1294 r. kiedy to mistrz krajowy Meinhard von Querfurt oraz bp pomezański Henryk określają jej granice. W 1414 r. wieś poniosła szkody wojenne i jest wymieniana w krzyżackiej "Księdze Strat". Wielki mistrz Paweł von Russdorf w 1434 r. wznawia przywilej lokacyjny dla wsi. Do 1501 r. wieś należała do Rady Miejskiej Grudziądza następnie za pozwoleniem króla Jana Olbrachta wieś należy do starosty grudziądzkiego Pawła Sokołowskiego. 

18,2 km Wielki Wełcz (wieś) – leśniczówka Wełcz.

23,0 km Dusocin (skraj lasu)  - pierwsza wzm. o wsi. w 1285 r. w dokumen­cie określającym jej granice. W 1437 r. znajduje się tu folwark krzyżacki należący do komturstwa grudziądzkiego. Po 1466 r. wieś należy do starostwa grudziądzkiego. W XVIII w. zasiedlona została przez osadników olęder­skich. Ciekawostki: miejsce urodzenia w 1850 r. światowej sławy chirurga polskiego Ludwika Rydygiera. Chaty kolonistów olęderskich z połowy XIX w. Dojazd - PKS.

26,5 km Zarośle (wieś) - założona na przełomie XVIII/XIX w.

30,0 km Kalmuzy (wieś) – założona na początku XVIII w. Od 1820 r. właści­cielem jest kpt. Gustaw Zollern, następnie od 1890 r. Hermann Ruhe. 

31,0 km Gardeja (stacja PKP)  -  na linii kolejowej Grudziądz-Malbork zbudowanej w 1883 r., odległa o 1,5 km od osady. W 1334 r. osada otrzymuje przywilej miejski, wówczas też powstają fortyfikacje miejskie oraz kościół farny. W roku 1338 jest wzm. burmistrz miasta. W 1440 r. jak większość miast pruskich przystępuje do Związku Pruskiego. Po wojnie 13-letniej w 1466 r. miasto pozostaje w diecezji pomezańskiej. Około połowy XVI w. miasteczko staje się siedliskiem braci czeskich. Wskutek zniszczeń i wyludnienia po II wojnie światowej Gardeja traci prawa miejskie. Obecnie położona jest w części pd woj. pomorskiego. Ciekawostki: kościół p.w. Św. Józefa z 1731 r. z gotycką wieżą z XIV w. Dojazd PKP i PKS.

Henryk Miłoszewski