JABŁONOWO POMORSKIE - CIECHOCIN

.

W 1999 r. z inicjatywy Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu, przy współpracy z lokalnymi samorządami, społeczni działacze Towarzystwa opracowali, wytyczyli i oznaczyli kolejny pieszy szlak turystyczny w kolorze zielonym. Szlak prowadzi z Jabłonowa Pomorskiego przez Wąbrzeźno, Kowalewo Pomorskie do Ciechocina i liczy 71 km długości. Atutem szlaku są : dwory, pałace, kościoły, grodziska oraz liczne pomniki przyrody, których na szlaku nie zabraknie.  

Zapraszamy na wspólną wędrówkę - naprawdę warto.  

0,0 km Jabłonowo Pomorskie  /dworzec PKP/ – miasteczko z ponad 4 tys. mieszkańców położone w pn. części ziemi chełmińskiej. Pierwsza wzm. dotyczy roku 1222 kiedy to ks. Konrad Mazowiecki nadał część grodów i wsi w ziemi chełmińskiej, w tym Jabłonowo, bpowi pruskiemu Chrystianowi. Kolejny raz Jabłonowo wymieniane jest w 1295 r. oraz w 1322 r., kiedy to graniczy z miejscowościami Górale i Konojady. W 1341 r. w.m. Dytrych von Altenburg nadaje część dóbr w Jabłonowie Rudigerowi von Legendorf oraz Henrykowi z Kitnówka. W 1561 r. część wsi należy do Mikołaja z Wichulca a w 1570 r. wymieniani są Stanisław i Hartman Wichulscy, którzy z czasem zaczęli pisać się Jabłonowscy. Przed 1640 r. dobra przeszły do Jana Działyńskiego, starosty pokrzywnickiego i rogozińskiego, który w 1641 r. zapisał majątek jabłonowski jezuitom z Grudziądza. W rękach jezuitów majątek pozostawał do 1773 r. Wtedy to dokonano kasaty zakonu z równoczesnym przejęciem majątku przez skarb państwa pruskiego. Od 1784 r. majątek należy do Adama Sumińskiego, po jego śmierci do syna Tomasza. W 1815 r. właścicielem jest Felix Karwat, po którym ok. 1845 r. dziedziczy córka Otolia zamężna ze Stefanem Narzymskim. W 1868 r. dobra jabłonowskie przejmuje córka Stefana - Marianna Narzymska, zamężna od 1873 r. z ks. Felixem Ogińskim. 

Doprowadzenie linii kolejowych uczyniło z Jabłonowa duży węzeł kolejowy i pobudziło rozwój miejscowości. W odległości 2 km od majątku zaczęła powstawać najpierw osada pracowników kolejowych, a następnie osiedle o charakterze miejskim (1954 r.). Prawa miejskie Jabłonowo otrzymało w 1962 roku stając się najmłodszym miastem ziemi chełmińskiej. Ciekawostki : kościół  parafialny p.w. Chrystusa Króla, neogotycki orientowany. Wzniesiony został dla gminy ewangelicko-unijnej w II połowie XIX w. Przy ul. Sikorskiego buk pospolity będący pomnikiem przyrody (325 cm obwodu, 20 m wysokości i wieku ponad 200 lat). Dojazd PKP i PKS.  

2,5 km Jabłonowo Zamek - najstarsza część miasta. Ciekawostki: na wzgórzu dominującym nad Lutryną znajduje się neogotycki paląc w stylu angielskim zaprojektowany przez berlińskiego architekta Augusta Stullera, ucznia Frydryka Schinkla dla Stefana Narzymskiego. Pałac wzniesiono w latach 1854-59. Podobny obiekt znajduje się w miejscowości Miramare koło Triestu zbudowany mniej więcej w tym samym czasie. 

Jabłonowo Zamek -  zamek, grodzisko i kościół.      Fot.H.Miłoszewski

Obecnie w pałacu mieści się Dom Generalny Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, którego siostry są właścicielkami od 1933 roku. Park krajobrazowy o powie­rzchni 15,52 ha powstał w II połowie XIX w. z 27 gatunkami drzew (m.in. żywotnik wschodni i zachodni). Pomnik przyrody : skupienie 3-ch dębów szypułkowych (300-430 cm obwodu, 34-38 m wysokości w wieku ok. 300 lat).Kościół Św. Wojciecha neogotycki powstał w latach 1859-64. Jego poprzednikami byty drewniane świątynie : wzm. w 1647 r., następnie wzniesiona przez jezuitów w 1650 r. oraz po jej spaleniu, kolejna w 1785, także drewniana. W 1857 r. kościół drewniany został rozebrany. W kościele znajduje się krypta grobowa fundatorów kościoła Otolii i Stefana Narzymskich. Grodzisko wczesnośredniowieczne jednoczłonowe, wyżynne zloka­lizowane jest pomiędzy rz. Lutryną a cmentarzem parafialnym czynne w I połowie XIII w. do II polowy XV w. Lutryna rzeczka przepływająca przez Jabłonowo-Zamek ma całkowitą długość 29 km. Wypływa z jeż. Chojno, a ujście ma w rzece Osie, obok miejscowości Świecie n/Osą. Dojazd PKS.

5,5 km Białobłoty - miejscowość wzm. w 1414 r. z racji doznanych zniszczeń wojennych. W latach 1423-24 własność rycerska rycerzy Dytrycha i Jokusza, w komturstwie radzyńskim. W 1470 r. część należy do Jakuba Białobłockiego, a w 1570 r. do szlachcica Szymona Białobłockiego. W rękach tej rodziny majątek pozostaje do końca XVIII w. Na początku XIX w. właścicielem jest Felix Karwat. Od 1853 r. właścicielem klucza jabłonowskiego (Jabłonowa, Czekanowo i Białobłoty) został Stefan Narzymski, następnie w 1868 r. jego córka Marianna Narzymska, zamężna w 1873 r. z ks. Felixem Ogińskim. Około 1915 r. majątek przypadł Zygmuntowi Narzymskiemu. Ciekawostki: dwór z końca XIX w. Dojazd PKS.  

12,0 km Rywałd Szlachecki - miejscowość wzm. w 1432 należąca do rycerza Erazma Kressau, w komturstwie radzyńskim. W 1441 r. w.m. Konrad von Erlichshausen nadaje część dóbr Gadekowi z Jakubkowa. W 1570 r. stanowi własność szlachecką m.in. Paprockiego, Kownackiego, Przecławskiego i Strupczewskiego. Obecnie część Rywałdu. Ciekawostki: kościół poewangelicki z 3 ćw. XIX w. z budynkiem pastorówki.  

12,5 km Rywald - dawniej Rywałd Królewski. Wzmiankowany w 1312 r. kiedy to komtur radzyński Herman lokuje wieś wyznaczając zasadzce sołtysa Hermana. W 1412 r. wymieniana jest kuźnia. W 1422 r. w.m. Michał Kuchmeister wystawia dla wsi nowy przywilej lokacyjny. W 1438 r. wieś czynszowa stanowi własność Zakonu w komturstwie radzyńskim. W 1414 r. wieś poniosła szkody wojenne jest spalona i opustoszała. W 1504 r. król Aleksander Jagiellończyk wznawia przywilej sołecki dla sołtysa Mikołaja. W 1570 r. wieś nadal stanowi własność królewską w starostwie radzyńskim. Konstancja Czapska z Gnińskich w 1748 r. sprowadza zakon kapucynów z Warszawy. Kasata zakonu nastąpiła w 1823 r.

17,5 km Łopatki Polskie - miejscowość wzm. jeż. w 1410 r. kiedy poniosła straty wojenne - został zniszczony kościół. W 1414 r. wieś była opustoszała. W 1525 r. król Zygmunt l nadaje wieś Ottonowi Trangwickiemu sędziemu malborskiemu. Od roku 1532 wieś należy do Jerzego Konopackiego, wojewody chełmińskiego. W 1570 r. wieś dzierżawi Stanisław Przyjemski. W 1769 r. majątek został nadany generałowi Mikołajowi Czapskiemu. Od 1834 r. właścicielem jest Brauns, urzędnik pruski, który rok później dokupuje okoliczne ziemie. Syn Dietrich przejmuje majątek w 1859 r. i 2 lata później sprzedaje Karlowi Vogel, właścicielowi Nielubia. Od 1842 do 1900 roku majątek należy do rodziny Frank, następnym nabywcą jest pruska Królewska Komisja Osiedleńcza. Ciekawostki: kościół parafialny sw. Marii Magdaleny zbudowany ok. 1330 roku jako gotycki. Wewnątrz obraz Św. Andrzeja Boboli z polowy XVII w. oraz organy późnobarokowe z polowy XVIII w.

18,5 km Łopatki - powstały w końcu XVIII w. na skutek kolonizacji niemieckiej. W 1796 r. stanowią własność porucznika von Rassmera a w następnym do porucznika Georga von Blumberg. Od 1834 r. należy do Friedricha Wilhelma Braunsa. W 1865 r. właścicielem zostaje Eduard Schulz, który jest właścicielem do 1897 r.  W 1898 r. właścicielem jest Franciszek Wojnowski. Ciekawostki: dwór z 1885 r. murowany wzniesiony przez EW. Braunsa.

25,5 km Wąbrzeźno - (skrzyżowanie dróg do centrum. Niedźwiedzia i Książek) miasto z 14 tyś. mieszkańców, położone w centrum ziemi chełmińskiej. Gród istniał tu w IX w. na przesmyku jeż. Frydek i Zamkowego. W 1246 r. w.m. Henryk von Hoheniohe przyznał osadę na własność bpowi chełmińskiemu Heidenrykowi. Podczas powstania Prusów w latach 1260-74 gród był dwukrotnie zdobyty i spalony przez Prusów. W latach 1303-11 bp chełmiński Herman von Prizna zaczyna wznosić mury miasta oraz siedzibę biskupów, murowany zamek. Wojna trzynastoletnia prowadzona w latach 1454-66 przyniosła miastu i zamkowi duże zniszczenia. Po II Pokoju Toruńskim miasto zostało przyłączone do Polski. 

W końcu XVIII w. nastąpiła nowa regulacja z wytyczeniem planu miasta. Obok Wąbrzeźna, przez majątek Wałcz została przeprowadzona w 1871 r. linia kolejowa Toruń-Jabłonowo. W 1898 r. połączono z nią miasto za pomocą elektrycznej kolejki. Miasto zostało wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej w dniu 23.01.1945 r. przez wojska radzieckie II Frontu Białoruskiego. Ciekawostki: tu urodził się Walther Hermann Nernst (1864-1941) późniejszy chemik niemiecki, laureat Nagrody Nobla w 1920 r. Kościół parafialny pw. Świętych Apostołów Szymona iJudy Tadeusza wzniesiony został w latach 1323-49 jako gotycki. Wewnątrz kościoła gotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1500 r., granitowa kropielnica średniowieczna z XIII w., barokowa chrzcielnica z I połowy XVIII w. Na wieży zawieszony dzwon z 1705 r. Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Królowej Polski wzniesiony w latach 1835-36 dla gminy ewangelickiej, neogotycki. Od 1945 r. rzymsko-katolicki. Ruiny zamku bpów chełmińskich usytuowane na pn-wsch brzegu jeż. Zamkowego. Zamek murowany wzniesiony został w latach 1303-21. W czasie wojny 13-letniej spalony, następnie odbudowany kolejny raz spalony przez Szwedów w 1655 r. W 1792 r. król pruski Fryderyk U zarządził jego rozbiórkę - cegła została użyta na budowę domów. Teren dawnego zamku nosi miejscową nazwę - Góra Zamkowa. W granicach administracyjnych miasta znajdują się 3 grodziska średniowieczne.

27,0 km  Wąbrzeźno - (dworzec PKP) na linii kolejowej Toruń-Olsztyn oddanej do użytku w 1871 r.

28,0 km Wałycz - osada wzm. w 1312 r. kiedy to wymienia się kaplicę, stanowiącą filię kościoła w Niedźwiedziu. W 1338 r. w.m. Dytrych von Altenburg rozszerza wsi przywileje, wymieniany jest też miejscowy pleban. Krzyżacka "Księga Strat" z 1414 r. wymieniają jako spaloną, opustoszałą ze zniszczonym kościołem. W 1550 r. wieś królewska dzierżawiona jest przez Marcina Dulskiego. Od 1787 r. majątek w rękach Dietricha Stach von Golssheim, od którego nabyła Józefa Jeżewska ze Zboińskich, właścicielka Turzna. Od początku XIX w. majątek należy do rodziny Działowskich, aby w 1884 r. drogą koligacji rodzinnych przejść do Gajewskich. Na początku XX w. (w 1902 r. ) właścicielem jest Chełmicki, w okresie międzywojennym Aleksander Dąmbski. 

34,5 km  Niedźwiedź - miejscowość wzm. w 1222 r. podczas nadania szeregu grodów i wsi w ziemi chełmińskiej bpowi pruskiemu Chrystianowi przez  ks. Konrada Mazowieckiego. W 1235 r. wzm. jest sołtys. W 1312 r. w.m. Konrad Zóllner von Rotenstein nabywa wieś od bpa płockiego Ścibora. W 1414 r. wieś wymieniana jako spalona i zniszczona. Od II połowy XVI w. wieś należy do wąbrzeskiego klucza dóbr biskupich, do czasu sekularyzacji majątków kościelnych w 1772 r. Od 1790 r. właścicielem majątku Niedźwiedź jest porucznik Hans Georg von Blumberg, dzierżawca Wronia. Od 1822 r. majątek należy do Kucharskiego. Od 1840 r. właścicielem jest syn Jan Kucharski, po którym przejmuje Kazimierz od 1869 r. Od 1882 r. drogą koligacji rodzinnych majątek przechodzi do rodziny Mieczkowskich. 

Niedźwiedź - dwór i kościół     Fot.H.Miłoszewski

Ostatnim właścicielem majątku przed II wojną światową był Leszek Mieczkowski, syn Wacława. Ciekawostki: dwór murowany z połowy XIX w. wzniesiony dla Jana Kucharskiego, późnoklasycystyczny. W okresie miedz •wojennym dużą osobliwością dworu były liczne i cenne zbiory: archeologiczne, malarstwa, rzeźbiarstwa, broni białej, porcelany i fajansu, mebli oraz pamiątek narodowych. Park krajobrazowy t. reliktami francuskiego ogrodu założony w końcu XIX w. o powierzchni ponad 8 ha uznany za zabytkowy. W parku występują 22 gatunki drzew z sosną wejmutką. Kościół parafialny św. Jerzego wzniesiony na początku XIV w., gotycki. Wewnątrz kościoła kropielnica granitowa zdobna prymitywnym rytem z XIV w. oraz 2 dzwony XVII wieczne. Dojazd PKS.  

39,5 km Radowiska Wielkie - wzm. w 1340 r. na dokumencie komtura kowale-wskiego Betkę von Bonstete, który nadaje jej przywilej lokacyjny. W 1418 r. w.m. Michał Kiichmeister nadaje miejscowy młyn wodny - Hannuszowi z Orzechowa. Po II Pokoju Toruńskim wieś stanowi własność króla polskiego. Od 1852 r. wieś należy do Natalisa Sulerzyckiego z Piątkowa. Ciekawostki: kościół parafialny Św. Jakuba Starszego wzniesiony w /połowie XIV w. jako gotycki. Pleban był wzm. w 1453 r. Wewnątrz granitowa kropielnica średniowieczna oraz figury gotyckie z przełomu XIV/XVw. Na wieży zachowany dzwon z i 560 r. z późniejszą inskrypcją fundatora - Krzysztofa Kostki, starosty golubskiego. Chaty drewniane o konstrukcji zrębowej z I polowy XIX w. Kuźnia murowana z II polowy XIX w. Dojazd PKS.

44,0 km Piątkowo - majątek rycerski wzm. w 1409 r. jako własność Stefana z Piątkowa, w komturii kowalewskiej. W 1672 r. majątek szlachecki należy do Konstanatego Hornowskiego. Od 1788 r. własność Wincentego Sulerzyckiego, po którym od 1834 r. dziedziczy syn Natalis Sulerzycki. Od 1895 r. hrabina Maria Potocka, żona Oswalda Potockiego. Od 1928 r. aż do wybuchu II wojny światowej majętność należy do Ludwiki Iwanowskiej. 

    . 

Piątkowo - pałac   Fot.H.Miłoszewski

Ciekawostki: pałac murowany wzniesiony w latach 1850-52 dla Natalisa Sulerzyckiego, neogotycki. Na frontowej ścianie pałacu znajduje się tablica upamiętniająca działalność Natalisa Sulerzyckiego, wystawiona przez PTTK. W otoczeniu pałacu park krajobrazowy założony w połowie XIX w. z l S gatunkami drzew. W parku skupienie 2 drzew tj.: dąb "Dąb Naczelnika Sulerzyckiego" o obwodzie 400 cm, 26 m wysokości i w wieku 250 lat oraz jesion wyniosły o obwodzie 350cm, wysokości 24 m i w wieku 200 lat - uznany za pomnik przyrody. Dojazd PKS.

47,0 km Pluskowęsy - wzm. w 1230 r. jako należąca do bpów kujawskich. Luther von Braunschweig, komtur golubski w 1311 r. lokuje wieś. W 1653 r. wymieniany jest tu folwark należący do starostwa golubskiego, w I połowie XVII w. należy do rodziny Grudzińskich. Od 1836 r. Własność Otto Moellera, którą w 1866 r. przejmuje Theophii Moeller.

50,5 km  Podborek - przysiółek powstały w XIX w. 52,5 km.

52,5 km  Kowalewo Pomorskie - miasto liczące ponad 4 tyś. mieszkańców w ziemi chełmińskiej. Gród wzm. w 1222 r. jako przekazany bpowi pruskiemu Chrystianowi przez ks. Konrada Mazowieckiego. Od 1231 r. należał do krzyżaków, którzy wznieśli tu ok. 1280 r. zamek siedzibę komturów. Prawa miejskie Kowalewo otrzymało z rąk krzyżaków ok. 1275 r. Obok zamku w tym czasie powstało miasto. Po bitwie pod Grunwaldem (1410 r.) miasto i zamek przejściowo zajęte przez wojsko polskie. Po wybuchu wojny 13-letniej w 1454 r. zamek zajęty przez członków Związku Pruskiego. W 1466 r. zamek został siedzibą starostwa grodowego, które każdorazowo przypisane było wojewodzie chełmiń­skiemu. W 1629 r. szwedzki feldmarszałek Herman Wrangel napadł i złupił miasto. 

Kowalewo Pomorskie - ruina baszty i kościół   Fot.H.Miłoszewski

Po rozbiorze w 1772 miasto w zaborze pruskim a w latach 1807-15 w Księstwie Warszawskim. W 1833 r. Kowalewo straciło prawa miejskie. Obok miasta w odległości 2 km w 1871 r. przeprowadzono linię kolejową z Torunia do Jabłonowa, od której w 1894 r. przeprowadzono odgałęzienie na trasie Kowalewo Pomorskie - Chełmża. Kolejną linię kolejową na trasie Kowalewo Pomorskie - Kowalewo Miasto - Brodnica oddano w 1900 r. Miasto odzyskało prawa miejskie w 1929 r. W 1999 r. zawieszono ruch na linii kolejowej Kowalewo Pomorskie - Golub Dobrzyń - Brodnica. 

Ciekawostki: kościół parafialny Św. Mikołaja zbudowany na początku XIV w. jako gotycki. Wewnątrz kościoła wystrój z przełomu XVI1I/XIX w. gotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z około 1400 r. ozostałości murów miejskich z początku XIV w. z ruiną baszty w pd-wsch narożniku miasta. Ruiny zamku krzyżackiego w postaci wzgórza zamkowego oraz pozostałej części danskeru. Zamek oraz mury obronne zostały częściowo rozebrane w latach 1857-59 z przeznaczeniem na budowę kościoła ewangelickiego, który z kolei został rozebrany w latach 50-tych obecnego stulecia. Dojazd PKP do stacji Kowalewo Pomorskie oraz PKS.

58,0 km Jezioro Oszczywilk - położone koło miejscowości Ostrowite. Posiada 19,3 ha powierzchni oraz ponad 7 m max głębokości. Przy brzegu jeziora od strony pn. zlokalizowane jest grodzisko wczesnośredniowieczne, pierścieniowate czynne w XI - XIV wieku.

60,0 km  Gajewo - w 1311 r. oraz 1316 r. na dokumentach krzyżackich występuje świadek rycerz Barthe (lub Bartholomeus) z Gaju. W latach 1423-24 majątek rycerski w komturii golubskiej. W 1526 r. król Zygmunt I nadaje wieś szlachecką Gajewo na własność Wojciechowi i Janowi Gajewskim. W 1773 r. część wsi oraz Chełmońca należy do Tomasza Piwnickiego. Od 1841 r. właścicielem jest Józef Kossowski z Napola następnie syn - Bolesław. Od 1936 r. dzierżawcą był Theophil Moeller, a po nim zięć Antoni Zabłocki. Ciekawostki: dwór murowany z końca XIX w. zbudowany dla Kossowskich, w miejscu starszego. Park dworski zabytkowy założony na początku XVIII w. przez Elzanowskich, obecny pochodzi z końca XIX w. W parku występuje 20 gatunków drzew z jodlą kaukaską na czele. Znajdujący się tu dąb o obwodzie 360 cm, wysokości 26 m i w wieku 200 lat stanowi pomnik przyrody. Dojazd PKS.

67,0 km  Jezioro Okonin - śródleśne jezioro położone niedaleko Ciechocina. Powierzchnia jeziora liczy 34,2 ha a jego max głębokość 11,5 m. Jezioro stanowi cel sobotnio-niedzielnego pobytu mieszkańców Torunia i Golubia Dobrzynia. Dojazd PKS.

70,0 km  Elgiszewo - miejscowość wzm. w 1293 r., kiedy to bp kujawski Wisław odstępuje krzyżakom ziemie pomiędzy Golubiem i Ostrowitem za wyją­tkiem Elgiszewa. W 1582 r. wieś stanowi własność bpów kujawskich. Po sekularyzacji majątków kościelnych wieś należy do króla pruskiego. W 1969 r. na rz. Drwęcy został wybudowany most drogowy. Ciekawostki: rzeka Drwęca o 207 kin długości uchodząca do rz. Wisły na wysokości Zlotom. W 1961 r. na rzece zostat utworzony rezerwat ichtiofaunistyczny, który obejmuje cala rzekę. Ochronie gatunkowej podlegają: pstrąg, łosoś, certa, i troć wędrowna. Dojazd PKS.  

71,0 km Ciechocin - wieś, siedziba gminy. W 1242 roku jest wzm. gród należący do biskupów kujawskich. Na miejscu obecnego dworu w średniowieczu stał zamek ks. kujawskich, który później przeszedł na własność biskupów kujawskich. W 1410 roku bp Jan Kropidło udzielił w nim schronienia prześladowanemu przez krzyżaków jednemu z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego Mikołajowi z Ryńska.