Szlak turystyczny - pieszy o długości 44 km, oznakowany kolorem czarnym nosi nazwę "szlaku fortecznego". Rozpoczyna się na pl. Rapackiego przy BORT PTTK prowadzi do poszczególnych fortów i kończy się przy dworcu PKP Toruń Główny. Przebieg szlaku jest tak pomyślany, że można włączyć się do zwiedzania fortów w różnych dowolnych jego punktach. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom, działacze Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu opracowali niniejszy opis szlaku z myślą przekazania podstawowych informacji o XIX-wiecznej twierdzy fortowej. Zarząd Oddziału ustanowił  Odznakę "Miłośnik Twierdzy Toruń" której celem jest popularyzacja walorów krajoznawczych miasta, szczególnie obiektów fortyfikacyjnych dawnej twierdzy Toruń oraz zachęcenie szerokiego grona turystów, krajoznawców i miłośników fortyfikacji do przyjazdu i poznania doskonale zachowanego pierścienia fortów usytuowanych wokół Torunia.

Ślady umocnień obronnych liczą w Toruniu kilkaset lat. W średniowieczu były to typowe dla tamtych czasów mury z basztami i bramami, zachwycające jeszcze dziś od strony Wisły. W początkach XVII wieku podjęto na zewnątrz murów budowę potężnych ziemnych fortyfikacji bastionowych, których pozostałości rysują się jeszcze w pasie śródmiejskiej zieleni. Wielokrotnie szturmowane i bronione, przebudowywane i wzmacniane przez Polaków, Szwedów, Francuzów, Rosjan i Prusaków dotrwały do schyłku XIX wieku. Wówczas to powstał wokół Torunia – ówczesnej nadgranicznej twierdzy na styku dwóch mocarstw - nowy typ fortyfikacji otaczającej, w pewnym oddaleniu pierścieniem fortów centrum miasta. Ten wyjątkowo interesujący, a rzadko spotykany zespół zabytkowy, zachował się w poważnej mierze i stanowi niespotykaną coraz popularniejszą atrakcję Torunia. Zespół fortyfikacji pierścienia zewnętrznego twierdzy Toruń powstał w wyniku 5 etapów budowy i modernizacji, poczynając od wzniesienia fortów głównych w latach 1878-1885 i wielkiej rozbudowy z lat 1887-1894. Kolejne etapy, w latach 1895-1905 i 1905-1914, objęły budowę baterii pancernych oraz modernizację schronów i fortów, ostatni etap stanowi rozbudowa mobilizacyjna w 1914 r. Toruńska twierdza fortowa składa się z następujących  elementów :

1. Zabudowanego ponad 200 różnymi działami pasa fortecznego o obwodzie wynoszącym ca 22 km, w skład którego wchodziło :

•   15 fortów (7 głównych i 8 pośrednich);

•   84 schronów międzypola : 32 piechoty, 26 amunicyjnych oraz 26 dla artylerzystów;

•   70 dział rozbudowy mobilizacyjnej: 55 schronów rezerw odcinkowych i 15 tradytorów;

•   39 baterii artyleryjskich : 4 pancernych, 18 baterii oraz 17 na międzypolach.

2. Systemu łączności i komunikacji twierdzy, tj. drogi rokadowe, forteczne, do frontowe, sieć telegraficzna i telefoniczna.

3. Systemu nawodnienia i odwodnienia twierdzy, tj. ujęcie wody pitnej, kanały, studzienki, śluzy i fosy.

4. Systemu maskującego twierdzy, tj. maski leśne, obwałowania, szpalery drogowe i zadrzewienia terenu.

5. Zespołu budowli zaplecza twierdzy : kościół, cmentarz garnizonowy, szpital, koszary, magazyny żywności, opału i amunicyjny, piekarnia, pralnia, warsztaty, radiostacja oraz stacja gołębi pocztowych itd.

Do naszych czasów zespół twierdzy przetrwał pozornie w dobrym stanie. Całkowicie zniszczone zostały 53 obiekty, a w ruinie pozostaje 27. Z fortów przetrwały wszystkie, lecz w różnym stanie, od pewnego czasu stając się kolejną atrakcją turystyczną Torunia. Szczególnie dobrze przystosowany do zwiedzania jest jeden z największych fortów tego pruskiego pierścienia fortecznego - Fort IV (Stanisław Żółkiewski), który stanowi wizytówkę pruskiej twierdzy Toruń, jako że jest uporządkowany i stale restaurowany. Zachętą dla turystów niech będzie znajdująca się tam infrastruktura turystyczna (schronisko, gastronomia, przewodnicy po forcie).

Zapraszamy do zwiedzania fortyfikacji - naprawdę warto.  

Fort Św. Jakuba, koszary Jana Kilińskiego (Jacobs fort) położony przy ul. Gen. J. Sowińskiego. Zbudowany w latach 1825-28. Z fortu zachowała się monumentalna reduta koszarowa wzniesiona na planie pod­kowy wykorzystana obecnie na mieszkania. Reduta od góry przykryta jest ziemnym nasypem. Za redutą czytelny plac broni, wał artyleryjski i szlak bojowy. Umocnienia ziemne fortu silnie zniekształcone , m.in. przez budowę obecnej ul. R. Traugutta.   <<  Reduta fortu Św. Jakuba.

Fort I  Jan III Sobieski (Ia Köenig Wilhelm I) - znajduje się przy ul. Winnej. Zbudowany został w latach 1888-93 jako jedyny na wschodniej granicy Prus - pośredni, pancerny fort artyleryjski.

Podczas oglądania fortu należy zwrócić uwagę na specjalnej konstrukcji kratę forteczną. W 1921 roku mieścił się tu Szpital Obozowy - Obozu Internowanych Nr 11 dla żołnierzy rosyjskich w Toruniu.

Fort III Stanisław Jabłonowski (J-5 Work L’Estoeg) położony przy ul. Curie Skłodowskiej zbudowany został w latach 1888-90 jako schron schron piechoty. Następnie otoczony wałem ziemnym ze stanowiskami d1a piechoty i artylerii chroniony mokrą fosą. Dobrze zachowany schron nasady i stanowiska ogniowe. Częściowo, ok. 1960 r. zniwelowano prawą część wału i fosy. Przed wjazdem do fortu dobrze dwa schrony tradytorów.

Długa Bateria (Zwischenbatterie Fort Büllow - Fort York) zlokalizowana przy ulicy Wschodniej. Zbudowana w latach 1884-85 i modernizowana 1890-91 oparta prawym skrzydłem o torowisko, przeznaczona była dla 18 dział kalibru 15 cm. Można obejrzeć zachowane 2 skrajne schrony amunicyjne. W prawym ciekawe rozwiązanie techniczne punktu obserwacyjnego i dowodzenia. Lewy schron znajduje się na terenie prywatnym.

Fort IV Stanisław Żółkiewski (II, York) znajduje się przy ul. Chrobrego. Zbudowany w latach 1879-84 jako standartowy fort artyleryjski główny. Dobrze zachowany. Udostępniony do zwiedzania.  Można podziwiać elementy zabudowy fortu.

Fort VIII Kazimierz Wielki (IVb, Hertzog Albrecht) położony jest przy ul. Bielańskiej. Zbudowany w latach 1889-93 jako artyleryjski fort - pośredni o narysie trapezowym. Doskonale zachowane linie koszar, nasypy baterii skrzydłowych, schrony na wale oraz system umocnień ziemnych. W wyniku nieodwracalnych zniszczeń dokonanych w końcu lat 50-tych XX w. doskonale widoczne elementy konstrukcyjno budowlane stropów, ścian i podłóg. Fort jest ogólnie dostępny, a co za tym idzie także systematycznie dewastowany. W okresie międzywojennym stacjonowały w nim jednostki Wojska Polskiego. W okresie II wojny światowej mieściło się tu więzienie śledcze dla ludności polskiej. 

Fort IX Bolesław Chrobry (IVa, Heinrich von,Plauen) położony jest przy Szosie Okrężnej. Zbudowany w latach 1882-85 jako fort artyleryjski pośredni, Jest najmniejszym fortem toruńskim o kształcie pięcioboku. Mocno zniekształcony. Cześć fosy nasady, kojce nasady i wnętrze fortu dobrze zachowane. Na forcie czytelne są nasypy ziemne tworzące stanowiska artylerii dla trzech rodzajów dział. Ok. 1960 r. zostały zniszczone fosy czół i lewego barku, 10 lat później została zniszczona cała lewa bateria skrzydłowa wskutek przebudowy arterii komunikacyjnej.

Schron piechoty „wzór 1888" (I-18). Zbudowany w roku 1889. Znajduje się  pomiędzy ul. Broniewskiego i Szosą Bydgoską. Jest typowym schronem piechoty tzw. dzieło pośrednie piechoty. Sześciokomorowy, posiada dobrze zachowane drzwi wejścia  drewniane ościeżne typu ciężkiego, kraty w oknach i siatki w otworach wylotowych wentylacji grawitacyjnej.

Port Zimowy zbudowany w 1888 roku stanowił element twierdzy. Stacjonowała w nim eskadra monitorów rzecznych i inne pływające jednostki.

Zespół grodzy V i VI, zbudowany w latach 1888-90 jako element przedmiejskiego pasa XIX wiecznych fortyfikacji. Zadaniem grodzy było spiętrzanie wody znajdującej się w fosie systemu kleszczowego nowożytnych fortyfikacji pruskich zachodniej strony miasta.

Grodza z kaponierą i koszary "Racławickie"                       Tama grodzy VI                                                     Kaponiera barkowa

Fort X Bateria Nadbrzeżna (Batterie Griinthalmühle) położony przy ul. Przy Grobli. Bateria ziemna została zbudowana w latach 1889-92. Składa się z ceglanego dziesięciokomorowego schronu dla załogi oraz częściowo uszkodzonego wału artyleryjskiego ze stanowiskami dla 6 dział kalibru 12 cm. Bateria została otoczona fosą na 3/8 obwodu. Dzieło czytelne, dobrze zachowane.

Fort Xl Stefan Batory (V, Grosser Kurflürst) znajduje się przy ul. Poznańskiej. Zbudowany został w latach 1877-81 jako standardowy fort artyleryjski - główny. W 1960 roku rozebrano oskarpowania fos czół i obu barków. Fosa nasady obu skrzydeł całkowicie zabudowana. Zadbany i utrzymany dziedziniec wjazdowy ze znajdującym się na nim schronem obrony wjazdu. Wnętrza fortu kryją ślady pobytu jeńców  brytyjskich Stalagu XX A zatrudnionych przy budowie węzła kolejowego Toruń-Kluczyki. Na ścianach kaponiery głównej czytelne napisy i rysunki jeńców represjonowanych w karcerze obozowym. Zwiedzanie możliwe tylko po uzyskaniu zgody użytkownika w dyrekcji "Polmozbytu" S.A.

Bateria Pancerna A.B. IV doświadczalna armaty 10 cm. (Versuchspanzerturm 10 cm. TK)  piechoty „wzór 1888" (I-18). Znajduje się obok parkingu przy ul. Poznańskiej na skraju poligonu wojskowego. Obiekt dobrze zachowany lecz mocno zaśmiecony. Widoczne są szczegóły konstrukcyjne urządzenia wraz z mechanizmem stanowiska ogniowego.

Bateria półpancerna 3 x 10 cm ze schronem amunicyjnym (10 cm Schirmlaffetenbatterie). Znajduje się na terenie poligonu wojskowego. Zbudowana w latach 1898-1900. Zachowane betonowe elementy działobitni, schronu koszarowego i amunicyjnego oraz kopuła obserwacyjna. czytelny obraz umocnień ziemnych oraz pozostałość torowiska do głównego schronu amunicyjnego (6 komór) znajdującego się z prawej strony za baterią.

Fort XIl Władysław Jagiełło (Va, Urlich von Jungingen) zlokalizowany na terenie poligonu wojskowego. W sąsiedztwie fortu dobrze zachowane schrony piechoty. Zbudowany w latach 1889-93 jako standardowy fort pośredni. Swym kształtem i budową podobny do Fortu VI. Zachowany oryginalny fragment eksperymentalnej betonowej przeciwskarpy z ok. 1900r. W lewym narożniku czołowym wybudowane w 1897r. betonowe doświadczalne stanowisko armaty 10 cm. Na przeciwskarpie w prawym narożniku nasady i lewym czołowym wartownie z 1914r. Z tego roku pochodzą ruiny schronów dwóch tradytorów na 4 armaty na stoku bojowym nasady fortu. Urządzenie fortu takie jak koszary, schrony, punkty dowodzenia i magazyny dobrze zachowane i czytelne. W 1941r. przebywali w forcie jeńcy radzieccy ze Stalagu 312C. Niedostępny do zwiedzania.

Fort XIlI Karol Kniaziewicz (VI, Winrich von Kniprode) położony przy ul. Kniaziewicza na terenie jednostki wojskowej. Zbudowany w latach 1880-85 jako główny fort artyleryjski. Dobrze zachowane elementy konstrukcji metalowych i murowanych. Widoczne ślady uszkodzeń zostały spowodowane atakiem lotnictwa niemieckiego, kiedy w forcie stacjonował sztab Armii "Pomorze", a także eksplozji materiałów wybuchowych w lewej części koszar nasady. W czasie II wojny światowej podobóz jeniecki dla żołnierzy brytyjskich Stalagu XXA.

           Kopuła pancerna haubic                           Krata forteczna                            Strop fortu                                      Grobla z mostem

Bateria pancerna I i II  haubic 15 cm (Panzerbatterie Winrich von Kniprode - Urlich von Jungingen, Winrich von Kniprode - Herman Balk). Pierwsza Bateria znajduje się na terenie poligonu i jednostki wojskowej, druga na terenie jednostki wojskowej. Obie zbudowano w latach 1899-1902. Przeznaczone były, każda dla 4 haubic 15 cm umieszczonych w stanowiskach pod kopułami pancernymi. Baterie otoczone były rowem fortecznym, siecią kolczastą i płotem fortecznym. Bateria I dobrze zachowana wraz z wieżami pancernymi i pancerną kopułą obserwacyjną. Bateria II zachowana bez kopuł artyleryjskich. Wszystkie elementy konstrukcji betonowych i części mechanizmów armat są zachowane. Można zwiedzać wnętrze bloku koszarowego, stanowiska ogniowe oraz przejście i stanowisko obserwacyjne pod kopułą pancerną, po uzyskaniu zgody dowódcy jednostki. Zachowane do dziś resztki drutów kolczastych, płotu fortecznego oraz śladowo rowu fosy.

Fort XIV  Józef Bem  (VIa, Herman von Balk) znajduje się przy ul. Łódzkiej. Zbudowany w latach 1889-93 jako fort piechoty, otoczony mokrą fosą. Mury skarpowe i przeciwskarpowe zostały zastąpione płotem fortecznym. bardzo dobrze zachowane urządzenia fortu, schron ochrony wjazdu, dziedziniec wjazdowy, grobla z mostem, koszary nasady, schrony wałowe i poterny. W czasie II wojny światowej funkcjonował tu szpital obozowy Stalagu XXA. Obiekt użytkowany przez wojsko i niedostępny do zwiedzania. warty obejrzenia jest stok bojowy wałów fortu z zachowanymi miejscami z przedstokiem z siecią kolczastą. Wokół dobrze widoczne schrony artylerzystów ze stanowiskami baterii pośrednich oraz schrony amunicyjne.

Bateria pośrednia ZB 74  (dwuczęściowa), (Zwischenbatteria 74). Zbudowana w rejonie ulic Włocławskiej i Zimowej w latach 1892-93 z 4 i 6 stanowiskami - działobitniami ziemnymi. Obok schron artylerzystów.

Schron artylerzystów A 22  Pochodzi jak inne z pierścienia zewnętrznego twierdzy z lat 1892-93 z przeznaczeniem na schronienia dla artylerzystów. Wnętrze schronu podzielone jest na komory. Schron dodatkowo wyposażono w studnię i pompę ręczną.

Schrony rozbudowy mobilizacyjnej  z 1914r.. Schrony piechoty (odcinkowe). Zbudowano je ok. 1000 m za linią fortów.  Najlepiej zachowane przy ul. Łódzkiej oraz na terenie jednostki wojskowej przy ul. Rudackiej.

Fort XV  Henryk Dąbrowski  (VII Herman von Salza). Zlokalizowany jest u styku ul. Podgórskiej, Rypińskiej i Dwernickiego. Zbudowany w latach 1881-85 jako główny fort artyleryjski dwuwałowy. Pomimo zniszczonych obmurowań fosy i części kaponiery barkowej prawej, murowane elementy fortu dobrze zachowane. Ocalały mechanizmy, kraty i pancerne stanowiska obserwacyjne. Po uzgodnieniu z dyrekcją Przedsiębiorstwa "VINPOL" istnieje możliwość zwiedzania fortu i muzeum "Tradycji winiarskich". W forcie w latach 1920-21 mieściła się część Obozu Internowanych nr 11 dla Rosjan, a w 1940-44 przebywali w nim jeńcy francuscy ze Stalagu XXA. Od lutego 1945r. funkcjonował tu Obóz Pracy dla ludności internowanej pochodzenia niemieckiego.

Fort Kolejowy  (Eisenbahnfort) znajduje się przy ul. Rudackiej. Zbudowany w latach 1863-66 na planie sześcioboku. Jest najbardziej zniszczonym fortem Torunia. Dobrze zachowały się jedynie wały ziemne ze stanowiskami dla dział, szczątki remiz działowych i schronów. Z koszar części głównej fortu ocalała zaledwie jedna komora, dawna prochownia.

Przyczółek mostowy  (Brückenkopf) położony jest przy ul. Podgórskiej. Zbudowany na zarysie kleszczowym w latach 1824-35. starsza część zamknięta od nasady murem ze strzelinami (tzw. mur Carnota) z 1861-63 otoczona jest głęboką mokra fosą bronioną z osiowo umieszczonej kaponiery. Dobrze zachowane i godne obejrzenia są: rawelin, stok bojowy, budynki koszarowe, reduta i magazyn prochowy oraz dwa bastiony. Prawy przetrwał do dziś bez zniekształceń.