GRUDZIĄDZ - Jez. KUCHNIA

Szlak żółty Grudziądz - Jezioro Kuchnia przybliża walory krajoznawczo-turystyczne północno-wschodnich zakątków województwa kujawsko-pomorskiego. Opisywany teren jest słabo zagospodarowany turystycznie w związku z czym pragniemy choć w niewielkim stopniu przyczynić się do przybliżenia historii poszczególnych miejscowości.

0.0 km Grudziądz (dworzec PKP, ul. Dworcowa) - miasto liczące około 110.000 mieszkańców - gród wzm. w 1064 r. kiedy został zajęty przez Prusów. W 1218 r. ks Konrad Mazowiecki nadał gród bpowi pruskiemu Chrystianowi. Od 1231 r. gród grudziądzki należy do Krzyżaków, którzy za sprawą mistrza krajowego Meinharda von Ouerfurt nadali mu w 1291 r. przywilej lokacyjny. Nastąpiła rozbudowa miasta. Grudziądz został opasany systemem murów obron­nych z 4-ma bramami i 10-ma basztami. Nad miastem na stromej nadwiślańskiej skarpie został pobudowany zamek, będący centrum administracyjnym komturii grudziądzkiej. Dzięki otrzymanym przywilejom handlowym miasto w krótkim czasie mocno się rozwinęło i rozbudowało, stając się w XIV w. jednym z ważniejszych ośrodków handlu zbożem w Ziemi Chełmińskiej. W 1411 r. na rynku miasta został ścięty przez Krzyżaków jeden z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego Mikołaj z Ryńska, chorąży Ziemi Chełmińskiej. W 1440 roku przedstawiciele miasta zgłosili akces do Związku Pruskiego. II Pokój Toruński (w 1466 r.) spowodował zmiany własności w Ziemi Chełmiń­skiej, miasto przeszło pod władzę króla Kazimierza Jagiellończyka, który ustanowił tu starostwo. Miasto było jedną z 3-ch siedzib sejmiku pruskiego a po roku 1526 zostało siedzibą sejmiku generalnego. W 1564 r. miasto nawiedziła wielka dżuma, która spustoszyła Grudziądz. W grudniu 1655 r. zostało zajęte przez Szwedów, którzy znacznie umocnili zamek. W 1703 r. roz­poczęty się przemarsze wojsk saskich, szwedzkich i polskich powodując straty w ludności oraz gospodarczy upadek. W 1772 r. 

Miasto uzyskało niepodległość w dniu 23 stycznia 1920 roku. W dniu 4 września 1939 r, nastąpiło wejście wojsk hitle­rowskich do Grudziądza dając początek bezwzględnej agresji i terroru wobec mieszkańców Polaków. Wysiedlenia, procesy, prześladowania Polaków to tylko część represji ze strony okupanta, ostateczne kończyły się egzekucjami w żwirowni w Mniszku oraz lasach Gór Księżych. W dniu 5 marca 1945 r. miasto zostało wyzwolone przez wojska Armii Czerwonej. Ciekawostki: ruiny zamku krzyżackiego z XIII w., fragmenty murów miejskich z przełomu XIII/XV w., kościół gotycki p.w. Św. Mikołaja z przełomu XIII/XIV w. w którym zachowana polichromia gotycka z XIV w., późnoromańska chrzcielnica z l połowy XIII wieku, kościół p.w. Św. Franciszka Ksawerego z 1723 r. barokowy, Brama Wodna z XIV w. Spichrze z XVI-XVIII w. częściowo przebudowane, Pałacyk Opatek z około 1730 r., dawny klasztor reformatorów z XVIII w., Twierdza Grudziądzka zbudowana w latach 1766-86, zabytek techniki tzw. Rów Hermana z 1386 r., zabytkowe kamienice z XV-XVIII w., budynek dawnego kolegium Jezuickiego z XVII i XVIII w. obecnie wykorzystywany na ratusz miasta. Restauracje. Hotele. Dojazd PKP i PKS.

5,0 km Wielkie Tarpno (dzielnica miasta) - osada wzm. w 1414 r. w krzyżackiej "Księdze Strat" z powodu poniesionych szkód wojennych. Do połowy XV w. wieś należąca do komturstwa grudziądzkiego następnie po II Pokoju To­ruńskim od 1466 r. wieś należy do starostwa grudziądzkiego. W 1620 r. starosta grudziądzki Jakub Szczepański ufundował tu kościół pw. Św. Krzyża, który w 1829 r. został rozebrany W 1789 r. właścicielem majątku byt Stefan Klawitter a w 1820 r. Franz August Müller. Ciekawostki: dwór z końca XIX w. nad jez. Wielkie Tarpno (wzm. w 1565 r.) przy ul. Lipowej rośnie dąb szypułkowy będący pomnikiem przyrody o obwodzie 550 cm, wysokości 22 m, w wieku około 250 lat. Dojazd MZK.

9,0 km Owczarki (wieś) - po raz pierwszy jest wymieniana w 1609 r,, kiedy to zostaje zasiedlona przez mennonitów. W 1618 r. starosta grudziądzki Ja­kub Szczepański wydaje przywilej na pole i łąkę zwaną "Owczarka" sołtyso­wi Marcinowi. W 1873 r, właścicielem jest Wilhelm Koerber, po nim od 1880 r. syn, także Wilhelm. W latach 1916-46 Anna i Paul Nickel. Ciekawostki: dwór z początku XX w. w otoczeniu, którego park krajobrazowy z połowy XIX w. z 24 gatunkami drzew. Cmentarz ewangelicki z połowy XIX w. Z Owczarek pochodził Wiktor Kulerski (1865-35), dziennikarz, wydawca oraz działacz narodowy. Dojazd PKP, PKS i MZK.

11.0 km Kłódka (wieś) - wzm. w 1323 r. kiedy to występuje Petrus z Kłódki. W 1423-24 r. należy do rycerza Hannosa ze Świerkocina w komturstwie grudziądzkim. W latach 1434-47 jest wymieniany młyn o 3 kołach będący własnością Zakonu. W 1435 r. wielki mistrz Paweł von Russdorf nadaje młyn Mikołajowi Bartuszewskiego. Ciekawostki: rzeka Osa o długości 96 km mająca swoje ujście w rzece Wiśle koło Zakurzewa. Osa była wzm. już w 1222 r. jako granica ziemi chełmińskiej. Na długości około 14 km rzeka Osa oraz jej otoczenie zostało objęte ochroną w 1994 r. tworząc rezerwat krajobrazo­wy "Dolinę Osy". Restauracja. Dojazd PKS.

19.0 km Dąbrówka Królewska (wieś) - lokowana w 1291 r. przez mistrza krajowego Meinharda von Ouerfurt w wójtostwie rogózieńskim. W 1414 r. wieś według krzyżackiej "Księgi Strat" poniosła szkody wojenne. Po wojnie 13-letniej wieś królewska w starostwie grudziądzkim w 1564 r. posiada szlachcic Choiński. Od XVI w. król nadał poszczególne części wsi (łany) tzw. lemanom. Ciekawostki: kościół gotycki pw. Św. Jakuba Starszego zbudowany w II połowie XIII w. Około 1647 r. został odnowiony przez wojewodę chełmiń­skiego Jana Działyńskiego. Wewnątrz kościoła dzwon odlany w 1770 r. w Gdańsku przez Antony'ego.

22,0 km Salno (wieś) - dobra rycerskie w 1370 r. byty własnością Macieja von Tczadel. W 14141 r. wieś jest wymieniana w krzyżackiej "Księdze Strat" z powodu dokonanych szkód. W latach 1433-34 dobra rycerskie w wójto­stwie rogózieńskim. W połowie XVI w. dobra stanowiące własność Mikołaja Konojadzkiego a od 1727 r. nabyte przez Antoniego Piwnickiego. Ciekawostki: dwór późnoklasycystyczny zbudowany w 1809 r. przez porucznika Augusta Gruszczyńskiego. Wokół dworu park krajobrazowy z I połowy XIX w. z 24 gatunkami drzew w tym egzotycznych jak platan. Spichlerz zbudowany w 1803 r. konstrukcji szachulcowej. Budynek "Bażanciarni" dawny kurnik zbu­dowany w I połowie XIX w. murowany. Kuźnia neogotycka zbudowana w 1867 r. murowana. Dojazd PKS.

22,0 km Salno (jezioro) - o powierzchni około 29 ha i max. głębokości 45 m.

22,0 km Orle (wieś) - dobra rycerskie w 1414 r. zniszczone i wymieniane w krzyżackiej "Księdze Strat". W 1417 r. wielki mistrz Michał Küchmeister nadaje jezioro Orle Mikołajowi z Białachówka. 

31 km Słup-Młyn (przysiółek nad rzeką Osą) - osada wzm. po raz pierw­szy w latach 1256-72 podczas założenia tu obronnego gródka przez wielkiego mistrza krzyżackie­go Arno von Sangershausen o nazwie Starkę Burg. Nazwa wsi według legendy wywodzi się z czasów Bolesława Chrobrego, który nakazał w 1015 r. zaznaczyć słupami żelaznymi granice pań­stwa na rzece Osie. Drewniany zamek krzyżacki został zniszczony około 1275 r. podczas najazdu Prusów.

44,0 km Rogózno Zamek (wieś) - osada wzięła początek od zbudowanego tu w latach 1250-60 drewnianego zamku krzyżackiego. W 1275 r. podczas kolejnego powstania plemion Prusów zamek został zniszczony. Budowę murowanego zamku krzyżacy rozpoczęli około 1280 r. W latach 1285 - 1333 zamek był siedzibą komtura a od 1333 do 1454 r. obniżono jego rangę do siedziby wójtostwa rogóźnieńskiego. Około 1336 r. do wójtostwa w Rogóźnie włączono obszar zlikwidowanego wójtostwa w Słupskim Młynie (Starkenberg). W 1410 r. oraz w 1414 r. zamek został częściowo zniszczony przez polskie wojska, które w tym czasie zajmowały zamek. W roku 1443 wymieniany zamek w Rogóźnie określony był jako uszkodzony i wymagający naprawy. Ostatni wójt krzyżacki Egloff von Rosenberg opuszczając zamek podpalił go. Po odbudowie i naprawieniu zniszczeń zamek od 1466 r. stał się siedzibą starostów królewskich. W 1590 r. starostwo zostało zamienione na ekonomię królewską. Zamek został poważnie zniszczony podczas wojny szwedzkiej w 1628 r. Tutaj też król szwedzki Gustaw II Adolf kazał sobie zademon­strować nowy rodzaj min, które zostały wypróbowane na murach zamkowych pogłębiając jego zni­szczenia. Od 1686 r. zamek znajduje się w ruinie. W latach 1776-80 dokonano częściowej rozbiórki zamku na rozkaz króla pruskiego Fryderyka II. Cegłę z rozbiórki przeznaczono na budowę twierdzy w Grudziądzu. W 1911 r. władze pruskie częściowo odbudowały, niektóre elementy obronne zamku. W 1956 r. zabezpieczono dachy na zachodniej bramie wjazdowej zamku oraz pobudowano do niej most. Założenie zamkowe składało się z zamku głównego, który wzniesiono na niedostępnym, stromym wzgórzu, zamku średniego oraz dużego przedzamcza. Całość tworzyło nieregularne założenie. Na przedzamczu obok obecnego dworu wznosiła się Brama Łasińska, a po przeciwnej stronie Brama Grudziądzka. Z przedzamcza do zamku średniego, dostępu bronił zwodzony most, który był elementem obronnym wie­ży bramnej. Zamek średni został wzniesiony na planie wieloboku zbliżonym do trapeza, pozostała z niego potężna 7-miokondygacjowa wieża bramna o wysokości 28 m do niedawna duża atrakcja turystyczna oraz nikłe resztki murów i fundamentów. Zamek główny składał się z 4-ch skrzydeł tworzących zamknięty czworobok z małym dziedzińcem po środku. Od zamku średniego oddzie­lony był suchą fosą. Założenie zamkowe w Rogóźnie było jednym z największych w całym państwie Zakonnym. Jego przedzamcze duże i obszerne było przewidziane pierwotnie na lokację miasta Filiów liczyło ponad 45.000 m2. Cały zespół obronny posiadał 22 baszty. 

Ochronie podlega fragment wielogatunkowego lasu liściastego z udziałem brekini, których skupienie (10 sztuk) tworzy pomnik przyrody. Wymiary chronionych drzew: średnica 21-85 cm, wysokość 1-5,5 m, wiek około 80 lat. Dojazd PKS.

47 km Sobótka - dawniej folwark wymieniany w 1740 r. znajdujący się w ekonomii rogózieńskiej.

49 km Szembruczek (wieś) - folwark wymieniany w 1565 r. W 1713 r. król August II wydzierżawia folwark na 40 lat Johannowi von Bliwernitz. W 1766 r. folwark dzierży Michael Bombig, a w 1800 r. należy do von Beguignolla. Od 1871 do 1877 r. majątek znajduje się u Urlicha von Kries. W 1900 r. właści­cielem jest KarI Schweitzer. Ciekawostki: park dworski z końca XIX w. Dojazd PKS.

54 km Szembruk (wieś) - lokowana w 1306 r. przez mistrza krajowego Konrada von Sacka. W roku 1306 są wymieniani dwaj sołtysi Hanz i Lorenz. W 1342 r. wieś graniczy z inną miejscowością Gulbiny. Wielki mistrz Konrad von Jungingen w latach 1397-1407 wznawia przywilej na wieś. W 1526 r. król Zygmunt I nadaje wsi nowy przywilej lokacyjny. W 1649 r. majątek należy do Jana Sumowskiego. W 1700 r. majątek należy do Johana Heinricha Müllera od którego majątek kupuje Kasper Haydemenn. W 1788 r. część należy do Mateusza Trzcińskiego. Ciekawostki: kościół drewniany pw. Św. Barłomieja o konstrukcji zrębowej wzniesiony w latach 1715-16. Wewnątrz granitowa kropielnica z XIII w. Dojazd PKS.

58 km Wydrzno (wieś) - wymieniana w 1302 r. jako granicząca z Szynwałdem. W 1404 r. wielki mistrz Konrad von Jungingen nadaje ją swoim rycerzom Michealowi Hofemann, Jakubowi Zimke, Nikolasowi Mathis i innym. Wymieniana w 1414 r. w krzyżackiej "Księdze Strat" z racji poniesionych szkód wojennych. Od 1466 r. wieś jest królewszczyzną. W 1511 r. król Zygmunt I zezwala staroście rogóźnieńskiemu Łukaszowi de Allen na wykupie­nie wsi od Jerzego Saka. W 1774 r. majątek należy do generała Gruszczyńskiego. Ciekawostki: dwór klasycystyczny z XIX w., w otoczeniu dworu park dworski z XIX w. ze skupieniem 4 dębów o pierśnicy 291-366 cm, wysokości 24-27 m w wieku około 250 lat stanowiących pomnik przyrody. Dwa cmentarze ewangelicko-augsburskie - oba nieczynne. Dojazd PKS.

63 km Szynwałd (wieś) - wymieniana w 1302 r. jako granicząca z Wydrznem, znajdująca się w wójtostwie rogóźnieńskim. W tym samym roku mistrz krajowy Helwig von Goldbach nadaje przywilej lokacyjny na wieś Janowi Ockenicz. W 1342 r. wielki mistrz Ludolf Konig nadaje sołtysowi Piotrowi prawo rybołóstwa na jez. Szynwałd. Od 1466 r. stanowi własność królewską. Około połowy XVII w. dzierżawcą jest Melchior Weyher, a pod koniec XVII w. wojewoda chełmiński Kos. Od 1762 r. dzierżawcą jest gen. Franciszek Gruszczyński, który w 1774 r. kupuje majątek Szynwałd.  

68 km Nogat (wieś) - dobra rycerskie nadane w 1306 r. Reinhardusowi von Nogat przez mistrza krajowego Konrada Sacka. W 1526 r. król Zygmunt I przyznaje dobra rodzinie Nogackich, pieczętujących się herbem Prus III. W 1700 r. właścicielem jest Andrzej Kczewski. Około 1850 r. właścicielką dworu jest hr. Trembecka, a pod koniec XIX w. Paweł Hollmann. 

Nogat - Dąb Chrobry i pałac

Ciekawostki: dwór zrujnowany z XVII w. w otoczeniu którego znajduje się park krajobrazowy z XIX w. W parku od strony jeziora Nogat rośnie najstarszy na terenie b. województwa toruńskiego dąb o nazwie Chrobry. W pierśnicy liczy sobie 923 cm, posiada 20 m, a jego wiek oszacowano na ca 600 lat. Dąb stanowi pomnik przyrody ożywionej. W dziupli drzewa może spokojnie zmieścić się kilkoro dorosłych ludzi. Cmentarz ewangelicki z początku XX w., nieczynny. Jezioro Nogat posiada powierzchnię 122 ha oraz max głębokość 23 m.

72 km Kuchnia (jezioro) - o powierzchni około 45 ha.

Tekst i fotografie - Henryk Miłoszewski