CHEŁMNO - KORNATOWO

Przedstawiamy opis znakowanego szlaku czer­wonego prowadzącego z Chełmna do Kornatowa. Wędrując tym szlakiem będziemy mogli poznać kolejny skrawek Ziemi Chełmińskiej i związaną z nią historią. 

Zapraszamy na szlak.

0,0 km Chełmno (Rynek) - początek znakowanych szlaków: żółtego Chełmno - Bydgoszcz; zielonego: Chełmno - Chełmno, czarnego: Chełmno - Chełmno oraz niebieskiego: Chełmno - Świecie. Miasto z około 20.000 mieszkańców. Prawa miejskie otrzymało w 1233 r. z rąk mistrza krajowego Hermana Balka, który lokował je na terenie dzisiejszego Starogrodu. Około 1239 r. miasto zostało translokowane na teren obecnej dzielnicy Rybaki, skąd około 1244 usadowiło się na wzgórzach nadwiślańskich na obecnym miejscu. W 1244 r. ks. Pomorski Świętopełk zdobył podstępem miasto utrzymując je przez jakiś czas. W okresie powstań Prusów około 1263 r. wódz Jaćwięgów Skumand spustoszył i ograbił okolice Chełmna nie zdobywając miasta. Zamierzeniem Krzyżaków było ustanowienie Chełmna stolicą państwa zakonnego, jednak silna ekspansja krzyżacka i rozwój terytorialny spowodowały ulokowanie stolicy w Malborku. Miasto od początku XIV w. do połowy XV w. należało do Związku Miast Hanzeatyckich wyrastając na duże i bogate miasto. Wojny polsko-krzyżackie na początku XV w. spowodowały pogorszenie się sytuacji gospodarczej miasta. Częste podjazdy wojsk odcinały Chełmno od swych wiejskich posiadłości będących gospodarczym zapleczem miasta. W 1440 r. na zjeździe przedstawicieli miast w Elblągu utworzono Związek Pruski do którego przystąpiło także Chełmno. W 1457 r. podczas wojny 13-letniej miasto opanował podstępem jeden z najwybitniejszych krzyżackich dowódców - Bernard Szumborski. Na mocy nadania króla Aleksandra Jagiellończyka z 1505 r. miasto Chełmno zostało przekazane bpom. chełmińskim co spowodowało zmniejszenie rangi miasta i jego znaczenia spychając je na dalszy plan. Wiek XVII i XVIII spowodowały upadek gospodarczy miasta. Rozbiór Polski w 1772 r. przynosi miastu władzę pruską oraz sekulary­zację majątku kościelnego. Nowe porządki spowodowały napływ niemieckich kolonistów oraz silną germanizację ludności polskiej. Od połowy XIX w. zaczął rozwijać się przemysł w Chełmnie powstały wtedy: fabryka maszyn rolniczych, odlewnia żelaza, odlewnia dzwonów, cegielnie, browar i wiele mniejszych firm. W okresie Powstania Styczniowego w 1863-64 r. część uczniów z gimnazjum chełmińskiego wzięła czynny udział walcząc na Ziemi Dobrzyńskiej. W 1883 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kornatowem. Mie­szkańcy odzyskali niepodległość w dniu 22 stycznia 1920 r. W okresie międzywojennym miasto zostało siedzibą powiatu w województwie pomorskim. II wojna światowa spowodowała zajęcie Chełmna przez hitlerowców w dniu 6.IX.1939 r. Organizacja Selbstschutzu natychmiast przystąpiła do eksterterminacji narodu polskiego. Miejscem egzekucji zostały Dolina w Klamrach, Piaskownia pomiędzy Małym Czystyml, a Dorposzem Szlacheckim oraz polana leśna pod Płutowem. Miasto zostało wyzwolone przez jednostki Armii Czerwonej w dniu 28 stycznia 1945 r. 

        Chełmno - Kościół Św. Jakuba z klasztorem       Fot.H.Miłoszewski

Kościół p.w. Św. Ducha z XIII/XIV w.. Kaplica p.w. Św. Marcina z pół. XIV w., Kościół p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej, neoromański z pół. XIX w. Budynek Akademii Chełmińskiej z VII/VIII w. Budynek koszar Korpusu Kadetów z XVII I/X IX w. oraz wiele innych zabytkowych kamienic. Restauracja, bary. Dojazd PKS.

3,0 km Dołki (wieś) - założona w XIX w. na gruntach należących do miasta Chełmna. Na początku XX w. we wsi przeważała ludność niemiecka. Na terenie wsi w XIX w. znaleziono z okresu mezolitu (8000-4200 l. pne) tzw. odłupki krzemienne.

13,5 km Rybieniec (wieś) - wymieniana po raz pierwszy w 1301 r. w doku­mencie mistrza krajowego Helwiga von Goldbacha, w którym nakazuje mieszkańcom wsi utrzymywanie w należytym porządku rowu wiejskiego. W 1423 r. wielki mistrz Paweł von Russodorf nadaje połowę czynszu ze wsi rycerzowi Hannusowi Logendorf. 

        Rybieniec - dwór       Fot.H.Miłoszewski

15,5 km Stolno (wieś) - wzm. w 1301 r. w dokumencie mistrza krajowego Helwiga von Goldbacha, który m.in. nakazuje skierowanie wody rowem do wsi. W 1423-24 osada stanowi własność rycerską w komturstwie starogrodzkim. W 1447 roku jest znany rycerz Budisch ze Stolna. W 1570 r. wieś szlachecka należąca do Tomasza i Jana Kalcksteinów. W 1667 r. własność rodziny Gronczewskich. Od połowy XIX w. do końca II wojny światowej własność rodziny Strubing. Ciekawostki: istniejący tu pałac Strubingów został w latach 70-tych XX w. rozebrany, pozostały jedynie 4 budynki folwarczne tzw. czworaki. Obok park dworski z XIX w. Wokół miejscowości znajdują się schrony, bateria oraz fort Twierdzy Chełmno wzniesione w latach 1903-14. Dojazd PKS.

22,0 km Storlus (wieś) - osada wzm. w 1255 r. w przywileju wydanym przez komtura krajowego Henryka von Merwitz dla młynarza, któremu nadaje młyn po zmarłym Henryku Storluzie. W 1407 r. własność rycerska w komturstwie starogrodzkim. W 1570 r. wł. szlachecka Jana Niemojewskiego a w 1667 r. Michała Orłowskiego. Przed II wojną światową własność Otto Strubinga. Ciekawostki: na jez. Jeleniec o powierzchni 14 ha i max głębokości 3 m znajduje się wyspa na której jest grodzisko stożkowe, późnośredniowieczne o miejscowej nazwie "Kamerun". Podstawa grodziska o kształcie eliptycznym posiada wymiary 105 m x 75 m na zewnątrz oraz wybijający się nad powierzchnią jeziora o ca 5,5 m majdan. Dwór wzm. około połowy XIX w., powiększony w 1891 r. o kaplicę o cechach klasycystycznych i neogotyckich. Wokół dworu zabytkowy park z pół. XIX w. Dojazd PKS.

27,5 km Papowo Biskupie (wieś) - połączenie ze szlakiem żółtym Chełmża - Papowo Biskupie. Gród wzm. w 1222 roku jako nadanie dla bpa pruskiego Chrystiana od bpa płockiego Gietki. W 1287 r. mistrz krajowy ziemi chełmińskiej zarządza rozgraniczenie pomiędzy miejscowościami Skąpe, Bielczyny i Papowo Biskupie. Budowę zamku murowanego przeznaczonego na siedzibę komturii rozpoczęto około 1280 r. Pierwszym wzm. komturem jest Aleksander (1284 r.), a ostatnim Mikołaj Schatz von Eberstetten (1421 r.) Od 1445 r. zamek w Papowie był siedzibą wójta Zakonnego. W 1454 r. zamek został zdobyty przez wojska Związku Pruskiego, później odbity przez krzyżaków i ponownie w rękach polskich. W 1458 r. król Kazimierz Jagiellończyk nadał zamek bpom chełmińskim, u których pozostał do 1772 r. Po sekularyzacji dóbr biskupich dobra papowskie włączono jako domeną państwową do Urzędu Miasta Chełmży. W 1892 r. właścicielem Papowa jest Hugo Meyer. Od 1920 r. majątek należy do Skarbu Państwa Polskiego. 

Papowo Bisk. - kościół   Fot.H.Miłoszewski 

31,0 km Wrocławki (wieś) - osada wymieniana w 1251 r. jako nadanie bpa chełmińskiego Heidenryka dla kapituły papowskiej. W 1423-24 wieś znajduje się w prokuratorii papowskiej. W 1570 r. kapituła chełmińska posiada tu folwark. W 1628 r. wieś stanowi własność kanoników chełmińskich. W 1865 r. stanowi własność Hartwiga Petersena. W latach 1923-24 majątek należy do Wojnowskich. Ciekawostki: dwór murowany wzniesiony w końcu XVIII w. przebudowany 100 lat później. W otoczeniu dworu znajduje się park z XIX w. Dojazd PKS.

33,0 km Dubielno (wieś) - osada wzm. w 1341 r. na dokumencie wielkiego mistrza Dytrycha von Altenburg, w którym nadaje sołectwo Hermanowi Kuthenow. W 1438 r. osada stanowi własność Zakonu w prokuratorii papowskiej. W 1646 r. wieś należy do biskupów chełmińskich, a w 1767 r. do Floriana Elzanowskiego. Ciekawostki: dwór wzniesiony na początku XX w. przebudowany w 1936 r. przez ówczesnego właściciela Ferdynanda Bucmana.

36,0 km Lipienek - skrzyżowanie dróg (dojście do szlaku żółtego Ryńsk -Firlus).

Siedzibą administracyjną - wójtostwem zamek był od 1325 r. (wójt Fryderyk) do roku 1421, w którym wójtostwo zostało wchłonięte przez komturstwo kowalewskie. W 1410 r. zamek został czasowo zajęty przez wojska polskie. W 1411 r. został do zamku zaproszony przez ówczesnego wójta Henryka Holda przywódca Towarzystwa Jaszczurczego Mikołaj z Ryńska Podczas uczty został podstępnie uwięziony i dostarczony do zamku w Grudziądzu, gdzie po kilku dniach bez sądu został ścięty na rynku. W zamian za ułatwienie schwytania Mikołaja wójt Henryk Hołd szybko awansował zostając w tym samym roku komturem w Radzyniu Chełmińskim, a później w latach 1413-14 komturem w Toruniu. Od 1454 r. do 1772 r. zamek należy do króla polskiego, który w 1466 r. został siedzibą starostwa niegrodowego. W trakcie wojen szwedzkich zamek został zniszczony. Ciekawostki: ruiny zamku krzyżackiego założonego na wzgórzu rozplanowanego na rzucie kwadratu ze ściętym pd.-wsch. narożnikiem. Zamek składał się z 4-ch skrzydeł otaczających wewnętrzny dziedziniec. Brama wjazdowa do zamku znajdo­wała się we wsch. skrzyle. Cały zamek otoczony byt oporowym murem, który poprzedzała mokra fosa. Przed bramą wjazdową od wsch. rozciągało się przedzamcze. Mury oporowe zbudowane były w większości z głazów narzutowych z użyciem łamanego granitu. Na zamkowym wzgórzu znajduje się odsłonięta sklepiona kolebkowo piwnica skrzydła pn. zamku. Całość ruin jest mocno zarośnięta. Dwór wzniesiony w II połowie XIX w., późnoklasycystyczny być może na fundamentach wcześniejszego (piwnice sklepione kolebkowo). W otoczeniu dworu znajduje się park krajobrazowy z połowy XIX w. z 23 gatunkami drzew (najciekawsze z nich to: sosna wejmutka i wiąz górski). Dojazd PKS.

37,5 km Lipienek (rozwidlenie ze szlakiem żółtym).

40,0 km Kornatowo (wieś) - koniec szlaku czerwonego na dworcu PKP Kornatowo - linii kolejowej oddanej do użytku w 1883 r. Osada wymieniana w 1437 r. jako własność Zakonu w wójtostwie lipienieckim. W 1525 r. należy do Franciszka Estkena z Torunia. W 1531 r. król Zygmunt l zezwala Franciszkowi Estkenowi na sprzedaż wsi staroście golubskiemu Stanisławowi Kostce. Ciekawostki: miejscowy dwór został rozebrany w latach 1980-82, pozostały jedynie relikty parku z początku XX w. Jezioro Kornatowskie o powierzchni 48,6 ha i głębokości max 3 m. Dojazd PKP i PKS.

Henryk Miłoszewski