RADZYŃ Ch. - Świecie n/Osą - OSTROWITE

.

Przedstawiany szlak zielony, poprowadzony z Radzynia Chełmińskiego do Ostrowitego k/Jabłonowa zwany "Szlakiem grodzisk ziemi chełmińskiej" ma swój początek na Placu Towarzystwa Jaszczurczego przy przystanku PKS w Radzyniu i posiada długość 32 km. Zapraszamy do wędrówki nie tylko miłośników historii.  

0,0 km Radzyń Chełmiński  /plac Towarzystwa Jaszczurczego/ - niewielkie miasteczko w ziemi chełmińskiej około 20 km na pd-wsch od Grudziądza. Gród wymieniany w 1015 r. kiedy to zostaje zdobyty przez wojów Bolesława Chrobrego na Prusach. Na początku XIII w. Radzyń stanowił silny ośrodek administracyjny należący do dzielnicy mazowieckiej. W 1224 roku gród od synów wojewody mazowieckiego Krystyna kupuje bp pruski Chrystian, który w 1231 r. przekazuje Radzyń krzyżakom. W 1234 r. prawdopodobnie dochodzi do lokacji miasta. W 1285 r. komtur krajowy ziemi chełmińskiej Konrad von Thierberg odnawia przywilej lokacyjny miasta wydany przez mistrza krajowego Hermana von Balka. XIII wiek to okres powstań plemion pruskich, dochodzi do wielokrotnych oblężeń miasta oraz dwukrotnego jego zdobycia. 

Ciekawostki: kościół famy p.w. Św. Anny, gotycki zbudowany w latach 1310-40 z późnorenesansową kaplicą Dąbrowskich z 1587 r. i zamykającą ją misternie kutą kratą, kaplica cmentarna p.w. Św. Jerzego, gotycka z XIV w. ufundowana przez komtura ziemi chełmińskiej Konrada von Thierberg z około 1285 r.; ruiny zamku krzyżackiego z XIV w. Na Zielonym Wzgórzu, które wznosi się nad cmentarzem znajduje się klasycystyczny dwór drewniany, otynkowany z przełomu XVIII/ XIX w. Obok zamku przy mostku jest położony głaz narzutowy z wyrytym herbem miasta Radzynia i datą 1593 r. Na pd-wsch od zamku jest zlokalizowane grodzisko średniowieczne czynne w XI-XIII w., znacznie zniszczone. Dojazd PKS. Restauracja. Motel.  

0,3 km Radzyń Chełmiński  /ruiny zamku/ - Pierwotny zamek jako drewniany został zbudowany około 1234 r. przez Hermana von Balka mistrza krajowego. Od czasu powstania zamek jest siedzibą konwentu. W latach 1251-52 jest wzmiankowany pierwszy komtur zamkowy Hartwich. Przebudowę zamku z drewnianego na murowany rozpoczęto z początkiem XIV w. i obejmowała ona etap od 1305 r. do 1330 r. W dniu 23.IX.1410 r. zamek został zdobyty i zniszczony przez powracające spod Malborka wojsko polskie. W roku następnym (1411 r.) zamek jest w rękach członków Towarzystwa Jaszczurczego, aż do zawarcia l Pokoju Toruńskiego. Wybuch wojny 13-letniej powoduje zajęcie zamku przez wojska Związku Pruskiego. Od 1466 r. (II Pokój Toruński) do 1772 r. zamek jest siedzibą starostów królewskich. W 1481 r. następuje odbudowa radzyńskiego zamku. Wiek XVII przyniósł wojny szwedzkie, które obróciły wiele polskich zamków w perzynę dotyczy to, także Radzynia. Po 1772 r. zamek ulega częściowej rozbiórce, a z uzyskanej cegły zostają wzniesione w mieście domy i ratusz.

 W 1837 r. następuje wstrzymanie prac rozbiórkowych. W 1839 r. na zamku przeprowadzono pierwsze prace zabezpieczające. Zamek w Radzyniu usytuowany jest na przesmyku dwóch jezior. Został zbudowany z cegły na planie kwadratu. Składał się z 4-ch dwupiętrowych skrzydeł połączonych ze sobą na rogach 4-ma basztami o wysokości 36 m. Na dziedzińcu znajdowała się studnia z pitną wodą. W zach. skrzydle z wyjściem na fosę umieszczona była wieża ustępowa (dansker). W pn-zach. części dziedzińca znajdowała się ośmioboczna wieża sygnalizacyjno-obronna. Wjazd do zamku głównego prowadził przez zwodzony most i bramę w skrzydle pd. poprzedzony 2-ma przedzamczami. Do naszych czasów zachowały się potężne ruiny zamku częściowo zrekonstruowane i zabezpieczone jako trwałą ruiną. Klucze do zamku znajdują się w Urzędzie Miasta w Radzyniu.

0,3 km Zakrzewo  - wieś wym. w 1325 r. jako dobra rycerskie w komturii pokrzywieńskiej.  W 1415 r.  właścicielem dóbr jest rycerz CIauko. W 1570 r. wieś szlachecka należy do Jana Zakrzewskiego. W 1800 r. wieś stanowi własność Karla Maksymiliana von Buddenbrocka. Ciekawostki: dwór murowany z II połowy XIX w. zbudowany zapewne przez Karla Heinricha Rickerta. Od końca XIX w. do 1946 r. właścicielem dworu była rodzina Hennigów. Za dworem park dworski z II połowy XIX w. Dojazd PKS.

6,5 km Mełno  - (zabudowania dworskie) - wieś wzm. w 1325 r. jako granicząca z Okoninem i Grutą, właścicielami są Hildegard i Kunze. W 1415 r. właścicielem dóbr rycerskich jest CIauko z synami. W dniu 27.IX.1422 r. nad j. Mełno doszło do podpisania tzw. Pokoju Mełneńskiego pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą a wielkim mistrzem krzyżackim Pawłem von Russdorf. W 1610 r. dotychczasowy właściciel wsi bp Szymon Rudniski sprzedaje ją Janowi Plemięckiemu. Od 1667 r. Mełno należy do możnej rodziny Czapskich (Sebastian Czapski), którzy trzymają wieś do 1800 r. kiedy to ks. Urszula Krasińska z Radziwiłłów (wnuczka Tomasza Czapskiego) sprzedaje majątek Tobiaszowi Blumbergowi. Od 1821 r. Mełno dzierżawi Gottiieb Ludwig Bieler, który w 1830 r. kupuje majątek. Od tej pory aż do 1945 r. Mełno jest w rękach rodziny Bielerów. 

W parku jest też kilka drzew - pomników przyrody (4 buki i 1 dąb szypułkowy). Zabytkowy XIX-wieczny dworzec kolejowy. Nad jeziorem grodzisko wczesnośredniowieczne nizinne owalne z wklęsłym majdanem czynne w XI-XII w. Cmentarz ewangelicki z połowy XIX w. z grobami rodziny von Bieler. Dojazd PKS i PKP.

7,0 km Mełno  - (jezioro) - wzm w 1293 r. jako Meldanse. Powierzchnia jeziora wynosi ok. 155 ha, a maksymalna głębokość około 10 m.

9,5 km Gruta  - (skraj wsi) - pierwsza wzm. jest w 1222 r. i dotyczy "lasu Gruta", który zostaje przekazany bpowi pruskiemu przez ks. mazowieckiego Konrada. W 1315 r.  jest  wzm. sołtys Otton. W 1435 r. folwark należy do Zakonu (wójtostwo rogozińskie). Po II Pokoju Toruńskim (1466r.) wieś należy do starostwa rogozińskiego. Wieś zniszczona w trakcie wojen szwedzkich. W 1667 r. właścicielem jest Tylicki, a od 1784 r. Jan Gotlieb Müller. 

Ciekawostki: kościół gotycki p.w. Wniebowzięcia NMP z końca XIII w., uszkodzony w czasie wojen szwedzkich. W 1846 r. pożar strawił wnętrze kościoła. Na wieży dzwon z 1561 r.  Dawny dwór z początku XX w., na wcześniejszych fundamentach, przebudowany. Park krajobrazowy z 18 gatunkami drzew założony na początku XX w. Grodzisko późno­średniowieczne stożkowate tzw. Stary Szaniec przy drodze Gruta -Orle czynne w XIV-XV w. Na ścianie budynku w którym urodził się w 1865 r. Wiktor Kulerski, założyciel i wydawca "Gazety Grudzią­dzkiej" pamiątkowa tablica.

12,5 km Jasiewo - wieś, przedtem majątek powstały przy podziale Gruty pod koniec XVIII w. przez ówczesnego właściciela Jana Gotlieba Müllera. Ciekawostki: dwór zbudowany na początku XX w., cmentarz choleryczny z okresu l wojny światowej. Dojazd PKS.

14,5 km Słup - wieś wzm. po raz pierwszy w latach 1256-72 podczas założenia przez wielkiego mistrza zakonu Arno von Sangershausena obronnego gródka o nazwie Starke Burg. Nazwa wsi według legendy wywodzi się z czasów Bolesława Chrobrego, który nakazał w 1015r. zaznaczyć słupami żelaznymi granice państwa na rzece Osie. Drewniany zamek krzyżacki został zniszczony około 1275 r. podczas najazdu Prusów. 1285 r. mistrz krajowy Konrad von Thierberg wystawia przywilej lokacyjny. 

19,5 km Świecie n/Osą - wieś wzm. w 1391 r. jako folwark krzyżacki w komturii radzyńskiej. W 1404 r. wielki mistrz Konrad von Jungingen nadaje wsi przywilej lokacyjny. Krzyżacka "Księga Strat" z 1414 r. wymienia duże straty w Świeciu gdzie m.in. zostaje zrabowany i zniszczony kościół, spalony folwark krzyżacki oraz spalony młyn o 2-ch kołach. Od 1466 r do 1772 r. wieś znajduje się w starostwie radzyńskim. W Świeciu istniało tzw. wolne sołectwo, które zostało utracone przez Tomasza Czapskiego w 1749 r. Odzyskało je ponownie małżeństwo Jadwigi i Józefa Szewe-Szczepańskich w późniejszym czasie.

23,0 km Buk Pomorski -wieś wzm. w 1222 r., którą ks. mazowiecki Konrad przekazał bpowi pruskiemu Chrystianowi. U schyłku XII wieku osada należała do komesa Żyrona. Przez wieś przebiegała linia kolejowa Jabłonowo Pomorskie - Prabuty - od kilku lat nieczynna.

26,0 km Płowężek -dawny PGR. W 1786 r. właścicielem jest Adam Rutkowski. Ciekawostki: nad rzeką Osą ruiny budynku magazynowego i resztki młyna. Park dworski z początku XX w.

28,0 km Płowęż (jezioro) - wzm. w 1439 r. Powierzchnia jeziora około 174 ha, max. głębokość około 6,5 m.

29,0 km Płowęż - wieś wzm. w 1222 r. z racji nadania jej przez ks. mazowieckiego Konrada bpowi pruskiemu Chrystianowi. W 1277 r. gród w Płowęży jest oblegany przez plemiona Prusów pod wodzą Skumanda. W 1423-24 r. własność rycerska w komturii pokrzywieńskiej. W latach 1434-48 jest wymieniany rycerz Jan z Płowęża jako współdziałający ze Związkiem pruskim. Od 1516 r. do 1772 r. wieś stanowi własność biskupów chełmińskich. W 1781 r. dobra należą do rodziny Goddentów, w 1803 r. do Schröterów a w latach 1918-39 należą do Ignacego Kozłowskiego. 

Ciekawostki: pałac z około potowy XIX w. z portykiem kolumnowym, wokół park krajobrazowy z XIX w. Kościół gotycki p.w. Św. Małgorzaty pochodzący z końca XIII w. kamienno-ceglany. Nad wejściem do kościoła znajduje się kamienna płyta z wyrytym herbem Junosza, która została zapewne ufundowana przez bpa chełmińskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego (1739-46). 2 grodziska z których pierwsze stożkowate czynne w XIII-XIV w. znajduje się na zach. od wsi, a drugie pierścieniowate z podgrodziem czynne w X-XI w. na wsch. od wsi. Cmentarz ewangelicki z początku XX w. tzw. Szwedzki szaniec. Dojazd PKS.

30,0 km Rywałdzik - wieś, w latach 1423-24 dobra rycerskie w komturii pokrzywieńskiej. W 1516 r. Hugo ze Smoląga odstępuje wieś bpowi chełmińskiemu Janowi Konopackiemu w drodze zamiany. Od tego czasu aż do 1772 r. wieś znajduje się w płowęskim kluczu dóbr bpów chełmińskich. Dojazd PKS.