GRUDZIĄDZ - Radzyń Chełm. - RYŃSK

Ziemia Chełmińska jest tym zakątkiem naszego kraju, który nie wymaga specjalnej zachęty aby tu przyjechać. Turyści, którzy raz zobaczyli tę piękną krainę historyczną będą na stałe adorować przepiękne wiejskie, gotyckie kościoły, liczne dwory i pałace oraz szereg pamiątek związanych z architekturą obronną. Szlak czerwony z Grudziądza do Ryńska,, który przebiega przez te ziemię, liczy łącznie 41 km.  

Zapraszamy do wędrówki.

0,0 km Grudziądz (skrzyżowanie ul. ul. Kasprowicza i Chełmińskiej) - począ­tek znakowanych szlaków: czerwonego Grudziądz - Ryńsk i niebieskiego Grudziądz - Klamry o długości 28 km). Miasto liczy ponad 110.000 mie­szkańców - gród wzm. w 1064 r. kiedy został zajęty przez Prusów. W 1218 r. ks. Konrad Mazowiecki nadał gród bpowi pruskiemu Chrystianowi. Od 1231 r. gród grudziądzki należy do Krzyżaków, którzy za sprawą mistrza krajowe­go Meinharda von Ouerfurt nadali mu w 1291 r. przywilej lokacyjny. Nastąpi­ła rozbudowa miasta. Grudziądz został opasany systemem murów obron­nych z 4-ma bramami i 10-ma basztami. Nad miastem na stromej nadwi­ślańskiej skarpie został pobudowany zamek, będący centrum administracyj­nym komturii grudziądzkiej. Dzięki otrzymanym przywilejom handlowym mia­sto w krótkim czasie mocno się rozwinęło i rozbudowało, stając się w XIV w. jednym z ważniejszych ośrodków handlu zbożem w Ziemi Chełmińskiej. W 1411 r. na rynku miasta został ścięty przez Krzyżaków jeden z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego Mikołaj z Ryńska, chorąży Ziemi Chełmińskiej. W 1440 roku przedstawiciele miasta zgłosili akces do Związku Pruskiego. II Pokój Toruński (w 1466 r.) spowodował zmiany własności w Ziemi Chełmiń­skiej, miasto przeszło pod władzę króla Kazimierza Jagiellończyka, który ustanowił tu starostwo. Miasto było jedną z 3-ch siedzib sejmiku pruskiego a po roku 1526 zostało siedzibą sejmiku generalnego. W 1564 r. miasto na­wiedziła wielka dżuma, która spustoszyła Grudziądz. W grudniu 1655 r. zo stało zajęte przez Szwedów, którzy znacznie umocnili zamek. W 1703 r. rozpoczęty się przemarsze wojsk saskich, szwedzkich i polskich powodując straty w ludności oraz gospodarczy upadek. W 1772 r. Grudziądz w wyniku rozbioru został przyłączony do państwa pruskiego. Król Fryderyk Wielki roz­począł w 1775 r. budowę twierdzy. W 1832 r. w twierdzy zostali internowani powstańcy listopadowi, którzy potem na emigracji w Anglii założyli "Gromadę Grudziąż". 

Ciekawostki: ruiny zamku krzyżackiego z XIII w., fragmenty murów miejskich z przełomu Xlll/XV w., kościół gotycki p.w. Św. Mikołaja z przełomu XIII/XIV w. w którym zachowana polichromia gotycka z XIV w., późnoromańska chrzciel­nica z I połowy XIII wieku, kościół p.w. Św. Franciszka Ksawerego z 1723 r. barokowy, Brama Wodna z XIV w. Spichrze z XVI-XVIII w. częściowo prze­budowane, Pałacyk Opatek z około 1730 r., dawny klasztor reformatorów z XVIII w., Twierdza Grudziądzka zbudowana w latach 1766-86, zabytek tech­niki tzw. Rów Hermana z 1386 r., zabytkowe kamienice z XV-XVIII w., budy­nek dawnego kolegium Jezuickiego z XVII i XVIII w. obecnie wykorzystywa­ny na ratusz miasta. Restauracje. Hotele. Dojazd PKP i PKS.

3,0 km Rudnik (jezioro) - wzmiankowane w 1573 r. W 1721 r. wymieniany jest młyn nad jeziorem. Jezioro posiada powierzchnię 170 ha i max głębokość 12 m. Nad jego brzegami jest zlokalizowanych szereg ośrodków wypoczynkowych. Osada wzm. w 1664 r. należąca do starostwa grudziądzkiego. W 1721 r. dobra dzierżawi starosta Jan Szembek. Punkt rozwidlenia szlaku niebieskiego Grudziądz - Klamry. W sezonie czynna restauracja. Dojazd MZK.

4,0 km Marusza (rzeczka) - wypływa w okolicy wsi Marusza i wpływa do jeziora Rudnickiego, posiada długość około 22,5 km.

4,5 km Rudnik (jezioro) - ośrodek sportów wodnych.

12,0 km Dębieniec (wieś) - gród wzm. w 1222 r. w dokumencie ks Konrada Mazowieckiego, który przekazuje go bpowi pruskiemu Chrystianowi. W koń­cu XII w. gród znajdował się w rękach komesa Żyrona. W 1409 r. w doku­mencie występuje Rudger z Dębieńca. Wieś stanowi własność rycerską w komturstwie radzyńskim. W 1440 r. jest wymieniany rycerz Mikołaj z Dębieńca, który współdziała ze Związkiem Pruskim. 

Dębieniec - Dwór i Kaplica Świętego Wawrzyńca

   Fot.H.Miłoszewski

W 1570 r. właścicielem dóbr jest Daniel Plemięcki, a w 1640 r. Mikołaj Wejher. W 1879 r. wieś należy do Lorenza von Rybińskiego. W latach 1920-46 dobra stanowiły własność Ro­mualda Grzybowskiego.

Ciekawostki: pałac wzniesiony w latach 1861-64 staraniem Rybińskiego według projektu arch. Arnolda Hausa, późnoklasycystyczny. W 1910 r. za Bolesława Donimirskiego został powiększony o skrzydło. W otoczeniu pałacu znajduje się park krajobrazowy z kolistym podjazdem przed front pałacu. Park został założony w II połowie XIX w. i posiada 25 gatunków drzew, wśród których znajduje się klon cukrowy, jarząb szwedzki oraz żywotnik. Nad stawem na półwyspie wznosi się neogotycka kaplica pałacowa p.w. Św. Wawrzyńca zbudowana przez Rybińskiego w latach 1862-68. W pd-zach części Dębieńca w widłach 2 strumieni znajduje się późno­średniowieczne grodzisko pierścieniowate o regionalnej nazwie "Zbójecka Jama". Dojazd PKS.

15,0 km Zielnowo (wieś) - osada wzm. w 1222 r. kiedy to została przekaza­na bpowi pruskiemu Chrystianowi przez ks Konrada Mazowieckiego, Po­przednio pod koniec XII w. znajdowała się w rękach komesa Żyrona. W 1414 r. wieś wymieniana w krzyżackiej "Księdze Strat" z racji poniesionych szkód wojennych. W 1438 r. wieś stanowi królewszczyznę. Ciekawostki: chaty drewniane o i konstrukcji zrębowej kryte strzechą z XIX w. I cmentarz ewangelicki z połowy XIX w. Dojazd PKS.

20,0 km Radzyń Chełmiński - niewielkie miasto w ziemi chełmińskiej około 20 km na pd-wsch od Grudziądza. Gród wymieniany w 1015 r. kiedy to zo­staje zdobyty przez wojów Bolesława Chrobrego na Prusach. Na początku XIII w. Radzyń stanowił silny ośrodek administracyjny należący do dzielnicy mazowieckiej. W 1224 r. gród od synów wojewody mazowieckiego Krystyna kupuje bp pruski Chrystian, który w 1231 r. przekazuje go krzyżakom. W 1234 r. prawdopodobnie dochodzi do lokalizacji miasta, W 1285 r. komtur krajowy ziemi chełmińskiej Konrad von Thierberg odnawia przywilej lokacyj­ny miasta wydany przez mistrza krajowego Hermana von Balka. XIII wiek to okres powstań plemion pruskich, dochodzi do wielokrotnych oblężeń miasta oraz dwukrotnego jego zdobycia. W 1440 r. miasto przystępuje do Związku Pruskiego. Po wybuchu wojny 13-letniej w 1454 r. miasto i zamek zajmują Związkowcy. Ostatecznie po zakończeniu wojny w 1466 r. (pokój Toruński) Radzyń jest włączony do Korony. W 1575 r. miasto niszczy pożar. Kolejne stulecie przynosi wojny szwedzkie, które niszczą cały kraj w tym Radzyń. Od tego czasu datuje się upadek miasta i jego znaczenia. W 1772 r. Radzyń znalazł się w zaborze pruskim podlegając administracyjnie rejencji kwidzyń­skiej. Wyzwolenie miasta spod jarzma zaborcy nastąpiło w styczniu 1920 r. II wojna światowa zawitała do Radzynia Chełmińskiego w pierwszych dniach września 1939 r. Noc okupacji hitlerowskiej zakończyła się dla jego mie­szkańców w dniu 25 stycznia 1945 r. kiedy to miasto zostało wyzwolone przez oddziały 65 armii wojsk radzieckich. 

Radzyń Chełmiński - ruiny zamku i  kaplica Św.Jerzego     Fot.H.Miłoszewski

Ciekawostki: kościół farny p.w. Św. Anny, gotycki zbudowany w latach 1310-40 z późnorenesansową kaplicą Dąbrowskich z 1587 r. i zamykającą ją misternie kutą kratą, kaplica cmentarna p.w. Św. Jerzego, gotycka z XIV w. Ufundowana przez komtura ziemi chełmińskiej Konrada von Thierberg z około 1285 r. Na Zielonym Wzgórzu, które wznosi się nad cmentarzem znajduje się klasycystyczny dwór drewniany, otynkowany z przełomu XVIII/XIX w. Obok zamku przy mostku jest położony głaz narzutowy z wyrytym herbem miasta Radzynia i datą 1593 r. Na pd-wsch od zamku jest zlokalizowane grodzisko średniowieczne czynne w XI-XIII w. znacznie zniszczone. Ruiny zamku krzyżackiego z XIV w. Pierwotny zamek jako drewniany został zbudowany około 1234 r. przez Hermana von Balka mistrza krajowego. Od czasu powstania zamek jest siedzibą konwentu. W latach 1251-52 jest wzmiankowa­ny pierwszy komtur zamkowy Hartwich. Przebudowę zamku z drewnianego na murowany rozpoczęto z początkiem XIV w. i obejmuje ona etap od 1305 r. do 1330 r. W dniach 23.1X1410 r. zamek został zdobyty i zniszczony przez po­wracające spod Malborka wojsko polskie. W roku następnym (1411) zamek jest w rękach członków Towarzystwa Jaszczurczego, aż do zawarcia I Pokoju Toruńskiego. Wybuch wojny 13-letniej powoduje zajęcie zamku przez woj­ska Związku Pruskiego. Od 1466 r. (II Pokój To­ruński) do 1772 r. zamek jest siedzibą starostów królewskich. W 1481 r. następuje odbudowa radzyńskiego zamku. Wiek XVII przyniósł wojny szwedz­kie, które obróciły wiele polskich zamków w perzynę dotyczy to, także Radzynia. Po 1772 r. zamek ulega częściowej rozbiórce a z uzyskanej cegły zostają wzniesione w mieście domy i ratusz. W 1837 r. następuje wstrzyma­nie prac rozbiórkowych. W 1839 na zamku przeprowadzono pierwsze prace zabezpieczające. Zamek w Radzyniu usytuowany jest na przesmyku dwóch jezior. Został zbudowany z cegły na planie kwadratu. Składał się z 4-ch dwu­piętrowych skrzydeł połączonych ze sobą na rogach 4-ma basztami o wysokości 36 m. Na dziedzińcu znajdowała się studnia z wodą pitną. W zach. skrzydle z wyjściem na fosę umieszczona była wieża ustępowa (dansker). W pn-zach części dziedzińca znajdowała się ośmioboczna wieża sygnalizacyjno-obronna. Wjazd do zamku głównego prowadził przez zwodzony most i bramę w skrzydle pd poprzedzony 2-ma przedzamczami. Do naszych cza­sów zachowały się potężne ruiny zamku częściowo zrekonstruowane i za­bezpieczone jako trwała ruina. Klucze do zamku znajdują się w Urzędzie Miasta w Radzyniu. Na Placu Towarzystwa Jaszczurczego ma początek szlak zielony Radzyń Chełmiński - Ostrowite o łącznej długości 32 km. Restauracja. Motel. Dojazd PKS.

22,0 km Janowo (wieś) - ciekawostki: dwór murowany z połowy XIX w., wokół dworu park dworski pochodzący z końca XIX w. z 16 gatunkami drzew (warta uwagi topola Maksymowicza). Dojazd PKS.

25,5 km Gziki (wieś) - folwark rycerski wzm. w 1423-24 roku jako leżący w komturstwie radzyńskim. W 1414 r. wieś poniosła szkody wojenne jest wymieniana w krzyżackiej "Księdze Strat". W XVI w. wieś szlachecka stanowi własność rodziny Kostków, później Jerzego Konopackiego. Ciekawostki: park dworski z końca XIX w. Dojazd PKS.

27,5 km Stanisławki (skraj wsi) - wieś wymieniana z 1772 r. W 1830 r. należy do właściciela majątku Wronie - von Schönborna.

34,0 km Czaple (wieś) - gród wzm. w 1268 r. w związku ze zdobyciem go przez Jaćwięgów. Wielki Mistrz Zakonu Winrych von Kniprode nadaje w 1373 roku przywilej na założenie wsi sołtysowi Hannusowi. W 1570 r. część wsi należy do Marcina Dulskiego, potem aż do 1780 stanowi własność biskupów chełmińskich. Ciekawostki: dwór wzniesiony pod koniec XIX w. piętrowy, murowany z cegły. Dojazd PKS.

37,0 km Przydwórz (wieś) - wymieniana w 1792 r. W pobliżu wsi jest położone jez. Wieczne o powierzchni 200 ha i max głębokości 4 m. Nad jeziorem jest zlokalizowanych szereg ośrodków wypoczynkowych.

38,0 km Trzciano (wieś) - w 1278 jako świadek na dokumencie występuje Nymmer z Trzciana. W 1376 r. jest wymieniany folwark, który należy do Zakonu w wójtostwie rogóźnieńskim. W 1414 r. w

41,0 km Ryńsk (wieś) - wzm. w 1341 r. kiedy to wielki mistrz Dytrych von Altenburg czyni nadanie dla sołtysa Jana. W 1397 r. Mikołaj z Ryńska, jego brat Hanusz oraz bracia Fryderyk i Mikołaj z Kitnowa założyli "Towarzystwo Jaszczurcze". W 1414 r. wieś jest wymieniona w krzyżackiej "Księdze Strat" z powodu dużych strat wojennych m.in. została spalona wieś. W roku 1526 król Zygmunt I nadaje przywilej własności na wieś dla Jerzego i Konrada Plemięckich. Dobra w 1766 r. należą do Marianny Wilksyckiej, po niej od 1800 r. do Jakuba Wilksyckiego, a od 1872 r. do hr Artura Sumińskiego.

Kościół p.w. Św. Wawrzyńca wzniesiony w I połowie XIV w. gotycki z granitową kropielnicą prawdopodobnie średniowieczną i dzwonem z minuskułą z XV w. Kościół poewangelicki z końca XIX w. z położonym obok obeliskiem kamiennym z nazwiskiem mjr. Hertela z Zajączkowa. Murowane 4-ry czworaki z końca XIX w. Na styku 2 jezior: Szańce i Ryńskiego zlokalizowano grodzisko wyżynne eliptyczne położone 1 km na pd-zach od wsi czynne IX-XV w. Przy szosie w kierunku na Orzechowo stoi żelbetonowy schron z 1944 r. Koniec szlaku czerwonego Grudziądz - Ryńsk i początek szlaku żółtego Ryńsk - Firlus o długości 18 km. Bar. Dojazd PKS.

Henryk Miłoszewski