Gmina Brzuze administracyjnie znajduje się w powiecie rypińskim, w jego zachodniej części. Powierzchnia gminy wy-nosi 87 km². Gminę zamieszkuje około 5900 mieszkańców. Walory przyrodnicze i krajoznawcze skupione na terenie gminy to skuteczne argumenty dla turystów. Niewątpliwą atrakcją umilającą pobyt jest opracowany i wyznaczony w terenie z inicjatywy wójta Pana Jana Koprowskiego i Oddziału Miejskiego PTTK im. M. Sydowa w Toruniu szlak turystyczny pieszy w kolorze zielonym. zapraszamy na wędrówkę tym szlakiem.

0.0 km Brzuze - wieś, siedziba gminy. Pierwsze wiadomości historyczne o osadzie pochodzą z I polowy XIV w. i znajdują się w dokumencie książąt dobrzyńskich Bolesława i Władysława z 1307 roku.

W 1497 roku część wsi należącą do Mateusza Brzuskiego skonfiskowano za niestawiennictwo podczas wyprawy wojennej na Mołdawię. Część tą otrzymał Mikołaj Radzikowski z Radzików. Około 1564 roku część wsi oraz karczma znajdowała się w rękach Bartłomieja Kiełpińskiego. Pod koniec XVII w. właści-cielami wsi byli: Dobrscy, Brzoski oraz Dąbrowski. W I połowie XVIII w. stanowiła własność Kazimierza Rościszewskiego, a od 1762 roku Jana Przeciszewskiego. W 1822 roku Brzuze miało 18 dymów i 123 mieszkańców. W XIX w. majątek brzuski należał kolejno do Romockich, Rutkowskich oraz Dziewa-nowskich. Ostatnim właścicielem był Edmund Szatkowski.

Ciekawostki krajoznawcze: park podworski, krajobrazowy z drugiej II XIX w., jezioro Brzuskie, z nie zadrzewionymi brzegami, posiada powierzchnię 17 ha oraz max. głębokość 8 m, (widoczna na zdjęciu) kapliczka przydrożna kamienna z żeliwnym krzyżem z 1901roku. Dojazd - PKS.

1.5 km Piskorczyn - wieś w gm. Brzuze, wymieniana w połowie XVI w. jako własność Piskorskich herbu Dołęga. W 1673 roku własność szlachecka m.in. Tadajewskich, Borowskiego i Rościszewskiego.  W 1747 roku należała do Jana Ostrowskiego, po którym dziedziczył syn Franciszek. Około 1822 roku we wsi było 15 dymów zamieszkałych przez 155 mieszkańców. W XIX w. majątek piskorczyński posiadali Ostrowscy. Ostatnimi właścicielami byli Śledzianowski i Marcinkowski. Pod koniec XIX wieku majątek obejmował: Piskorczyn, Nowiny i Arturowiznę i liczył ok. 125 ha powierzchni.

Ciekawostki krajoznawcze: dwór z przełomu XIX i XX w. w otoczeniu niewielkiego parku, kapliczka przydrożna tzw. Bożą Męka z XX w.

Dojazd - PKS.

3.5 km Ugoszcz - wieś w gm. Brzuze. Wzmiankowana historycznie w 1418 roku przy okazji sporu prowadzonego przez Miko-łaja Ugoskiego. Do Ugoskich wieś należała również w XVI w. W końcu XVII w. była własnością Piegłowskiego i Radziems-kiej, a następnie Zielińskich. To tu w majątku należącym do brata Jana Zielińskiego ukrywał się w czasie wojny północnej arcybiskup Iwowski Konstanty Zieliński herbu Świnka. Arcybiskup był poszukiwany za to, że 4 października 1704 roku koronował w Warszawie Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski. W 1796 roku Jadwiga Zielińska sprzedała dobra ugoskie Ludwikowi Borzewskiemu. Od tego czasu do 1939 roku majątek znajdował się w rękach Borzewskich herbu Lubicz. Około 1827 roku znajdowały się we wsi 33 domy zamieszkałe przez 349 mieszkańców. W 1877 roku dobra ugoskie obejmowały Ugoszcz, Dabrówkę i Julianowo. Podczas wojny bolszewicko polskiej w 1920 roku w obronie swojego majątku zginął Antoni Borzewski, po którym majątek odziedziczyła żona Helena.

Ciekawostki krajoznawcze: eklektyczny pałac z II połowy XIX w., w którym obecnie ma siedziba Dom Pomocy Społecznej ,,Kombatant", zespół obiektów pofolwarcznych z II połowy XIX w., park pałacowy, krajobrazowy z XIX w. rozciągający się do jeziora Ugoskiego, jezioro Ugoskie posiadające 23 ha powierzchni i max. głębokość ok. 2 m. W latach 1824-1825 w pałacu koncertował młody Fryderyk Chopin, który wymienił wieś w swojej korespondencji.

Dojazd - PKS.

5.5 km Julianowo - wieś w gm. Brzuze. Folwark julianowski został założony na początku lat 30-tych XIX w. przez Antoniego Brzeskiego z Ugoszcza. Do czasu wybuchu II wojny światowej należał do dóbr Ugoszcz. Ciekawostki krajoznawcze: kapliczka przydrożna, kamienna z żeliwnym krzyżem z 1904r.  Dojazd - PKS.

7.5 km Okonin - wieś w gm. Brzuze. Osada wymieniana w XVI w. jako należąca do Jakuba Okońskiego herbu Nałęcz. W latach 1543-1547 należała do 5 synów Okońskiego. Jako właściciele części wsi są jeszcze notowani w końcu XVII w. W 1748 roku właścicielem jest Michał Mazowiecki herbu Dołęga, w 1775 roku Jan Pląskowski, a w 1789 roku Franciszek Kozicki. Od 1796 roku należała do Borzewskich z Ugoszcza. Ciekawostki krajoznawcze: jezioro Okonin o powierzchni ok. 10 ha, cmentarz ewangelicki z XIXw., w części południowej wsi strefa obszaru chronionego krajobrazu ,,Drumliny Zbójeńskie". Dojazd - PKS.

9.0 km Obory wieś w gm. Zbójno. Osada wzmiankowana w 1502 roku jako własność szlachecka. Od polowy XVI w. nale-żała do rodziny Łochockich. Na początku XVIII w. (1605 r.) posiadaczem Obór był Łukasz Rudzowski z Murzynowa, który wraz z małżonką Anną postanowili ufundować na górze Grodzisko kościół z klasztorem dla karmelitow trzewiczkowych. W 1612 roku Łukasz Rudzowski zmarł i wkrótce też spłonął drewniany kościół. Ponownie kościół wzniesiono w latach 1617-1618, też jako drewniany. Stopniowo od 1642 roku drewniany kościół zastępowano budowlą mu-rowaną. Równocześnie z ufundowaniem klasztoru małżeństwo Rudzowskich po swojej śmierci zapisało wieś i najbliższą okolicę karmelitanom. W końcu XVIII w. dobra klasztorne obejmowały: Obory, Głęboczek, Rochal, Rudziska oraz Stalmierz.

Ciekawostki krajoznawcze: barokowy kościół Nawiedzenia NMP, z połowy XVIIw. (ołtarz na zdjęciu z lewej) wraz z murowanym klasztorem z I połowy XVIII w. (zdjęcie w środku) stanowią obecnie znane w kraju sanktuarium Matki Boskiej Oborskiej, obok Karmelu Oborskiego wzgórze nazywane ,,Kalwaria" (zdjęcie z prawej), na którym znajduje się cmentarz z ciekawymi grobowcami okolicznej szlachty oraz piętrowymi katakumbami, w których znajdują się również szczątki okolicznej szlachty. Na cmentarzu wznoszą się również kaplice rodzinne: Borzewskich, Engestromów oraz Barthelów, jezioro Oborskie posiada około 57 ha, powierzchni oraz max. głębokość 4m. Dojazd - PKS.

13.0 km Jezioro Parowskie - o powierzchni około 7 ha. Ciekawostki krajoznawcze: około 700 metrów na wschód od jeziora Parowskiego nad brzegiem jeziora Kocioł jest zlokalizowane grodzisko wczesnośredniowieczne, które było zamieszkałe w XI-XII w. Wały grodziska o wysokości do 2,5 km są dobrze zachowane.

15.0 km Radzynek - wieś w gm. Brzuze. W I połowie XVI w. należała do Radzyńskich. W 1673 roku stanowiła własność Kaweckiego i Cetkowskiego. Cetkowski i Makomaski są właścicielami majątku radzyńskiego w 1775 roku. Od 1789 roku posiadaczem wsi został Ludwik Przeciszewski, a od 1808 roku Franciszek Romocki. W 1822 roku było tam 12 dymów zamieszkałych przez 112 mieszkańców. Około połowy XIX w. został we wsi wzniesiony szachulcowy dwór, który spalił się w 1945 roku. Po Romockich kolejnymi właścicielami majątku byli Rutkowscy, do 1912 roku. Ostatnimi właścicielami dworu i majątku była żydowska rodzina Kohnów (Cohnów). Ciekawostki krajoznawcze: park podworski z II połowy XIX w. usytuowany przy Szkole Podstawowej wzniesionej w miejscu dawnego dworu. W parku 17 gatunków drzew i krzewów, krzyż przydrożny z figura Matki Boskiej z XX w. Dojazd - PKS.

16.5 km Jezioro Żalskie Duże (Wielgie) - o powierzchni około 163 ha i max. głębokości 17 m (zdjęcie z lewej poniżej).

18.0 km Żale - wieś w gm. Brzuze. Po raz pierwszy wymieniona w 1252 roku przy okazji zamiany dokonanej pomiędzy rycerzem Piotrkiem Świętosławiem i księciem kujawskim Kazimierzem. Piotrek otrzymał wówczas Żale wraz z 7 jeziorami. W 1324 roku krzyżacy zniszczyli gród obronny w Żalem, który nie został już odbudowany. Z 1497 roku jest wiadomość o parafii żelskiej i plebanie Mikołaju, a w 1502 roku wzmianka o drewnianym kościele św. Wojciecha. Żale było gniazdem rodzinnym Żelskich, których widzimy tu jeszcze u schyłku XVII w. W XVIII wieku wieś należała m.in. do Mossakowskich, Orłowskich i Gockowskich. W końcu XIX w. majątek żelski przeszedł do Chełmickich. W latach 1564, 1789 i 1940 był wzmiankowany młyn wodny w Żalem napędzany wodami Ruźca. W 1827 roku we wsi było 27 domów, w których żyło 258 mieszkańców. Ostatnimi właścicielami majątku w Żalem byli ks. Teodor Matuszczyk i Henryk Radaszkiewicz.

Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny św. Anny, murowany, wzniesiony w latach 1930-1935 wg projektu arch. Jarosława Wojciechowskiego (środkowe zdjęcie powyżej) ; nad jeziorem Kopiec grodzisko wczesnośredniowieczne zasiedlone w XII-XIII w. (zdjęcie powyżej z prawej strony). Na majdanie grodziska w połowie XVI w. ówcześni właściciele Żelscy wznieśli murowaną budowlę obronna, której ślady w postaci odłamków cegły gotyckiej potwierdziła podczas badań archeologicznych w 1969 roku  J. Chudziakowa; cmentarz katolicki z II połowy XIX w. oraz jezioro Kopiec o powierzchni ponad 15 ha i max. głębokości 9 m. Dojazd - PKS.

19.5 km Jezioro Bobrowiec - o powierzchni około 6 ha.

20.5 km Studzianka - osada w gm. Brzuze powstała w XVIII w., na gruntach wsi Kleszczyn. Na początku XVIII w. została tu zbudowana drewniana kaplica przez Franciszka Działowskiego. Około 1725 roku Pustelnię (tak nazwano zabudowanie przy kapliczce) zamieszkiwało 3 pustelników. Biskup płocki Aleksander Stanisław Kostka zatwierdził kult Matki Boskiej Studziennej. Około 1780 roku podczas wizytacji biskupiej zapisano, że „... kapliczka (zdjęcie) Przenajświętszej Marii Panny w Studziance została wybudowana za ofiary uzyskane przez pustelnika...". W 1817 roku nabożeństwa w kaplicy odbywały się 2 razy w roku. W 1907 roku proboszcz żelski uporządkował otoczenie kaplicy i cudownego źródła. Ciekawostki krajoznawcze: kaplica p.w. Najświętszej Marii Panny (także: Matki Boskiej Studziannej i św. Jakuba) wzniesiona około 1720 roku. Odnowiona w 1820 roku, rozbudowana w 1907 roku; na cudownym źródełku wznosi się kapliczka nazywana Kalwarią z 1907 roku. Na parterze kapliczki ocembrowana studzienka; obok kościółka starodrzew, którego 5 lip, 23 graby i wierzba objęte są ochroną przyrody w formie pomnika przyrody; na obszarze wsi Kleszczyn źródło ,,Studzianka" dające początek strumieniowi zasilającemu jezioro Kleszczyńskie; jezioro Kleszczyńskie posiada powierzchnię 72 ha i max głębokość 11 m; na półwyspie jeziora zlokalizowane jest grodzisko średniowieczne zamieszkałe w XV-XVI; nad jeziorem cmentarz ewangelicki z II połowy XVIII w. z tumbami cementowymi.

21.5 km Przyrowa - Mościska - wieś w gm. Brzuze. Osada powstała w XVIII w. W 1822 roku były tu 3 dymy i 15 mieszkańców. Wieś w XIX w. zasiedlona przez kolonistów niemieckich, którzy wznieśli po I wojnie światowej kaplicę ewangelicką. Ciekawostki krajoznawcze: cmentarz ewangelicki z II połowy XVIII w. z kilkoma tumbami; jezioro Ostrowite (zdjęcie u dołu - pierwsze od prawej) posiadające 46 ha powierzchni i max. głębokość 13 m.; na zachodnim brzegu jeziora zlokalizowane jest grodzisko o lokalnej nazwie "Szaniec" zamieszkałe w XI-XII w., zniszczone przez usypaną groblę.

24.0 km Ostrowite - wieś w gm. Brzuze. Wieś wymieniana w 1497 roku, połowę której otrzymał Jan Firlej w ramach konfiskaty majątku Dersława Ostrowickiego za niestawienie się na wyprawę wojenną do Mołdawii. W II połowie XVI.w. wieś stanowiła własność Ostrowickich i Sumińskich. W 1789 roku w Ostrowitem były 4 działy szlacheckie należące do: Gniazdowskich, Zglinickiego oraz Chlebowskiego, a w I połowie 3 działy należące do: Władysława Gniazdowskiego oraz Jakuba i Wiktorii Rościszewskich. Od 1846 roku całość majątku znalazła się w rękach Michała Cissowskiego. W II połowie XIX w. oraz do początku XX w. właściciele majątku zmieniali się wielokrotnie. Ostatnimi właścicielami do II wojny światowej byli Bolesław Płoski oraz Krzymuscy. W 1822 roku wieś liczyła 18 dymów, w których mieszkało 145 mieszkańców. W 1900 roku okoliczni ziemianie założyli Towarzystwo Cukrowni Akcyjnej ,,Ostrowite" rozpoczynając budowę cukrowni, którą wzniesiono do 1908 roku. Przy cukrowni pobudowano duży budynek dyrekcji w 1909 roku i założono park. W latach 1925-1926 uruchomiono na potrzeby cukrowni dwie linie kolejki wąskotorowej Ostrowite-Wojnowo i Ostrowite - Brodnica.

Ciekawostki krajoznawcze: kaplica p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa (zdjęcie pierwsze od lewej), wzniesiona w latach 1929-1930 przez arch. Antoniego Dygata ku czci Antoniego Borzewskiego ziemianina z Ugoszcza, który w obronie rodzinnego majątku zginał w dniu 16 sierpnia 1920 roku z rak bolszewików; dwór murowany z końca XIX wieku (zdjęcie drugie od lewej), wokół którego park krajobrazowy z początku XX w.; zabytkowy zespół cukrowni z lat 1900-1922 i eksponatem lokomotywy wąskotorowej (zdjęcie drugie od prawej);  dawny zajazd przydrożny z II połowy XIX w.; park przy cukrowni z początków XX w., w którym występuje 51 gatunków drzew i krzewów; kapliczki przydrożne z XX w, w tym jedna kamienna przy drodze do Trąbina z 1907r. (zdjęcie środkowe powyżej). Dojazd - PKS.

29.0 km Gulbiny - wieś w gm. Brzuze. Wieś wymieniono w 1452roku przy okazji sporu o sąsiednią wieś i jez. Długie, jaki prowadził ówczesny właściciel - Andrzej z Rembielina. W 1510 roku  wzmiankowana jest parafia w Gulbinach. Około 1564 roku wieś stanowiła własność Balińskich i Sierakowskiego. Podczas wojen szwedzko-polskich został zniszczony kościół, który nie naprawiany w końcu się zawalił. Od 1673 roku majątek gulbiński należał do Jakuba Rokitnickiego herbu Prawdzic, po którego śmierci przejął dobra syn Jan. W dalszej kolejności majątek należał do Nicborskiego, Orsettiego, a od 1789 roku dobra przeszły do Ignacego Piwnickiego. W 1827 roku we wsi było 27 domów (dymów) i 1231 mieszkańców. Piwniccy posiadali dobra gulbińskie do 1925 roku. W okresie wakacji 1824-1825 w Gulbinach przebywał młody Fryderyk Chopin, który był gościem Alojzego Piwnickiego. W połowie XIX wieku dobra gulbińskie obejmowały: Gulbiny, folwark Łączonek oraz młyn wodny nad jeziorem Długim. W 1922 roku córka Mariana Piwnickiego Helena wyszła za mąż za Bolesława Brzezickiego herbu Tępy Topór. Od 1925 roku Brzeziccy stali się właścicielami majątku do czasu wybuchu II wojny światowej. W 1939 roku podczas balu w pałacu przebywał w nim na zaproszenie właścicieli gen. Władysław Anders.

Ciekawostki krajoznawcze: park podworski założony w I połowie XIX w. przez Alojzego Piwnickiego, w którym wyróż-niono 21 gatunków drzew i krzewów; jez. Długie posiadające powierzchnię ok. 109 ha oraz max. głębokość 18 m., kapliczka przydrożna z XIX w. Dojazd - PKS.

32.0 km Trąbin - wieś w gm. Brzuze. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1348 roku kiedy to arcybiskup gnieźnieński Jarosław przy rozstrzygnięciu sporu przyznał Trąbin i Ruże wraz z przyległościami biskupowi płockiemu Klemensowi. W 1453 roku został wymieniony pleban trąbiński Wojciech. W 1564 roku wieś nadal należała do biskupów płockich. Pod koniec XVI w. drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych znajdował się w dobrym stanie, a jego proboszczem był Stanisław Żórawski. W 1628 roku kościół został zniszczony przez wojska szwedzkie tak samo jak cała wieś. W II połowie XVII w. Trąbin był własnością biskupia do 1796 roku czyli do czasu sekularyzacji majątku kościelnego, w tym czasie dobra trąbińskie były wydzierżawiane m.in. Tomaszowi Murzynowskiemu w 1732 roku; Piotrowi Sumińskiemu do końca XVIII w. W latach 1807-1813 właścicielem dóbr Trąbin był marszałek francuski Andre Massena, który otrzymał je z nadania Napoleona I Bonapartego.

Około 1822 roku wieś posiadała 47 dymów i 301 mieszkańców, ówczesny majątek trąbiński oprócz areału uprawnego posiadał murowany dwór, śpichlerz, gorzelnię, obory dla bydła, stajnie dla koni oraz browar. W 1836 roku car Mikołaj I nadał dobra trąbińskie oficerowi rosyjskiemu pułkownikowi Demetriuszowi Własowowi. W rękach Rosjan majątek znajdował się do wybuchu I wojny światowej. Okres międzywojenny dla majątku był czasem powolnej parcelacji.

Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Antoniego (zdjęcie z lewej), wzniesiony w latach 1878 1881z cegły przez ks. Antoniego Kołakowskiego; przy kościele wolnostojąca dzwonnica ceglana z 1891 roku; cmentarz katolicki (zdjęcie-środek) założony w II połowie XIX w. z ciekawymi grobowcami Piwnickich, Abczyńskich, Rościszewskiej i Koskowskiego; skupienie buka w ilości 20 sztuk o wysokości 18-24 m i pierśnicy 174-213 cm (pomnik przyrody); jez. Trąbin posiada powierzchnię 49 ha i max. głębokość 16 m.; przy Trąbinie-Rumunkach pozostałości cmentarza ewangelickiego z XIX w. Dojazd - PKS.

Autor tekstu i zdjęć - Henryk Miłoszewski