Toruń  – miasto z 208 tysiącami mieszkańców, usytuowane nad Wisłą i Drwęcą. Posiada niezwykle barwną, ciekawą i niezwykłą historię. Prawa miejskie Toruń otrzymał w 1233 r. z nadania Hermana Balka i Hermana von Salza. Do 1454 r. obok siebie rozwijały się dwa organizmy miejskie kupieckie Stare Miasto i rzemieślnicze Nowe Miasto. To ostatnie prawa miejskie otrzymało w 1264 r. z rąk Ludwika von Baldersheim. Krzyżacy kontrolowali rozwój obu miast poprzez wzniesiony pomiędzy nimi zamek, siedzibę komtura. Na początku lat 80 – tych XIII w. Toruń przystąpił do Związku Miast Hanzeatyckich, co umożliwiło kupcom toruńskim prowadzenie handlu na szeroką skalę w całej Europie. Torunianie prowadzili handel z Anglią, Danią, Flandrią, Lubeką, Rusią, Szwecją i Śląskiem. Podstawą handlu było zboże, które statki Torunian eksportowały, przywożąc w zamian sukno, płótno, sól, śledzie oraz wino. W wiekach XIV – XV miasto przechodziło bujny rozkwit. Powstało wiele wspaniałych kamienic, kościołów i klasztorów, budowli reprezentacyjnych, spichlerzy oraz obiektów architektury militarnej. Nad Wisłą funkcjonował rozbudowany port morski. W mieście na dużą skalę rozwinęło się rzemiosło artystyczne. Toruńscy snycerze, rzeźbiarze i złotnicy słynni byli nie tylko w Polsce, ale również poza jej granicami. Od końca XIV w. zaczęły rysować się poważne różnice pomiędzy racjami mieszczan, rycerstwa chełmińskiego a polityką sprawowaną przez Zakon krzyżacki. Po bitwie grunwaldzkiej w 1411r. w Toruniu został zawarty pomiędzy królem Polski – Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem krzyżackim Henrykiem von Plauen I Pokój Toruński. Pogłębiające się konflikty społeczno – ekonomiczne doprowadziły do wybuchu wojny trzynastoletniej, podczas której Toruń odegrał jedną z najważniejszych ról. Podkreśleniem wkładu miasta i jego pomocy ekonomicznej udzielonej królowi podczas wojny z Krzyżakami było w 1466 r. podpisanie II Pokoju Toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią, w rezultacie którego Toruń i cała ziemia chełmińska zostały przyłączone do Królestwa Polskiego. W dniu 19 II 1473 r. w Toruniu przyszedł na świat przyszły genialny astronom – Mikołaj Kopernik. Od II Pokoju Toruńskiego do połowy XVII w. miasto było niezwykle dużym i bogatym ośrodkiem w Prusach Królewskich, konkurując o prymat z Gdańskiem. Podczas pierwszej wojny ze Szwecją w 1629 r. wojska szwedzkie zniszczyły przedmieścia Torunia, w czasie drugiej wojny w 1658 r. artyleryjski ostrzał miasta przez Szwedów spowodował wiele zniszczeń i był przyczyną licznych pożarów. Najbardziej dotkliwym epizodem Wojny Północnej w 1703 r. były zniszczenia dokonane przez wojska króla Karola XII, które intensywnym bombardowaniem zmusiły obrońców miasta do kapitulacji. Spłonął wtedy ratusz i znajdujące się w nim archiwum miejskie. Kwaterunki i przemarsze wojsk, nakładane kontrybucje, rabunki i zniszczenia a w konsekwencji, również epidemie i zarazy spowodowały straty, które  spustoszyły i zniszczyły miasto, doprowadzając do jego wyludnienia i upadku. Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. odciął Toruń od ogromnych posiadłości miejskich, drugi w 1793 r. usytuował miasto w granicach państwa pruskiego. Początek XIX w. nie był dla Torunia szczęśliwy, ponieważ był związany z wojnami napoleońskimi i ich konsekwencjami. W okresie Księstwa Warszawskiego w 1809 r. na kilkanaście dni miasto stało się stolicą państwa. Po upadku Napoleona, który z krotką wizytą bawił w Toruniu miasto pod władzą pruską systematycznie zaczęło podnosić się ze zniszczeń wojennych. Jego nadgraniczne położenie zostało uwarunkowane również umieszczeniem silnego garnizonu wojskowego. W latach 1878 – 1892 miasto zostało otoczone potężnym pierścieniem 15 fortów artyleryjskich, tworząc nowoczesną Twierdzę Toruń. Miasto uzyskało połączenia kolejowe i drogowe, wybudowano nowe zakłady pracy, powstały także potężne gmachy jednak kosztem rozebrania części średniowiecznych fortyfikacji miejskich. W dniu 18 I 1920 r. wkroczyły do Torunia oddziały Wojska Polskiego, przynosząc miastu i jego mieszkańcom niepodległość. Obecnie miasto jest znanym i prężnym ośrodkiem kulturalnym, naukowym, przemysłowym oraz turystycznym, znanym nie tylko w Europie, także na świecie. W 1997 r. starówka toruńska została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Miasto chętnie jest odwiedzane przez turystów, którym zapewnia  niepowtarzalny  klimat, gościnną atmosferę oraz przepiękne zabytki z przeszłości tj. katedra św. Janów, kościół NMP, św. Jakuba, ratusz staromiejski, kamienica „Pod Gwiazdą”, Dom Kopernika, zespół średniowiecznych murów obronnych łącznie z Krzywą Wieżą, ruiny zamków: królewskiego „Dybów” i krzyżackiego oraz szereg zabytkowych spichlerzy, pałaców i kamienic. Do wyjątkowych obiektów w skali kraju należą również obiekty Twierdzy Toruń. To naprawdę warto zobaczyć.

<< Toruń - ruiny zamku Dybów                            Ruiny zamku krzyżackiego >>

0,0km Barbarka (kaplica św. Barbary) – osada  leśna i miejsce wycieczek rekreacyjnych mieszkańców Torunia. Wzmiankowana w 1299 r. jako Sancta Barbara in Bormol z racji znajdującej się tu kapliczki ku czci św. Barbary, która rzekomo objawiła się przy jednym z miejscowych źródełek. Do początków XIX w. źródełko nosiło nazwę Świętego Źródła. W 1340 r. wymieniony został młyn wodny, który w 1400 r. nazwany był Leśnym Młynem. W latach 1841 – 1842  została zbudowana po raz kolejny kapliczka św. Barbary, w której umieszczona była gotycka figura świętej z 1 połowy XV w., przeniesiona w XX w. do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W okresie międzywojennym na Barbarce leśnicy prowadzili hodowlę bażantów, danieli, zajęcy, jeleni oraz saren. Ciekawostki krajoznawcze: kapliczka św. Barbary zbudowana w latach 1841 – 1842 o konstrukcji mur pruski; niewielki cmentarz z przełomu XIX i XX w.; sztuczna grota z XX w. oraz budynek dawnej leśniczówki z przełomu XIX i XX w.; 700 metrów dalej przy szlaku zielonym znajduje się cmentarz ze szczątkami około 600 mieszkańców Torunia i okolic – więźniów Fortu VII. W osadzie aktywnie działa Leśna Szkoła na Barbarce, która prowadzi m.in. park linowy.

24,4km Zalesie – wieś. Wzmiankowana w 1415r., kiedy to Ticze von Zalisch sprzedał ją niejakiemu Wilke Stollemu. W 1489 r. zakończył się spór właścicieli okolicznych majątków: Zalesia, Mirakowa, Zęgwirtu i Grzywny toczony z kapitułą chełmińską o prawo wolnej rybitwy w jeziorze Chełmżyńskim. W 1495 r. król Jan Olbracht potwierdził właścicielom okolicznych majątków prawo do wolnego rybołówstwa w jeziorze. W 1538 r. król Zygmunt I Stary potwierdził Ludwikowi Zaleskiemu prawo własności Zalesia. Od 1777 r. właścicielem majątku został Antoni Putkammer – Kleszczyński, a od 1781 r. Jakub Nostitz – Jackowski. Od 1792 r. Zalesie należało do właścicieli dóbr Pluskowęsy. W latach 1870 – 1886  na terenie wsi dokonano znalezisk archeologicznych m.in. mogiły kamienne z popielnicami oraz groby podkloszowe, z których część trafiła do muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z początku XX w. w otoczeniu parku z tego samego okresu; drewniana chata z końca XIX w.; skupienie 3 wierzb o obwodzie 462 – 530 cm, będące pomnikiem przyrody; nad jeziorem Chełmżyńskim położony jest Gminny Ośrodek Wypoczynkowy w Zalesiu; na półwyspie jeziora Grodno znajduje się rewelacja ostatnich lat – osiedle z analogicznego okresu czasu jak osada w Biskupinie

<<  Zalesie - poniatówka.

29,2km Zelgno – wieś, przekazana w 1328 r. przez wielkiego mistrza Wernera von Orseln klasztorowi benedyktynek w Toruniu. W XVIIIw. własność: Kitnowskich, Piwnickich i następnie rodziny von Truchsess.  Ciekawostki krajoznawcze:  dwór z końca XIX w. ; dwór z końca XIX w. ; cmentarz ewangelicki z 2 połowy XIX w. oraz budynek dawnej pastorówki z końca XIX w.

30,2km Dźwierzno – wieś. Położona nad 10 ha jeziorem o tej samej nazwie. W 1341r. wielki mistrz krzyżacki Dytrych von Altenburg nadał na własność 8 włók (około 135ha) w Dźwierznie swojemu wiernemu słudze Hansowi von Seefelte. W 1403 r. właścicielem majątku rycerskiego Dźwierzno w wójtostwie lipienieckim był Hannos Seykaw. W latach 1438 – 1453 właścicielem części majątku był Hans Ruckusz, który jednocześnie był aktywnym członkiem Związku Pruskiego. W 1526 r. król Zygmunt I Stary nadał Jakubowi Rokuszowi majątki: Dźwierzno, Bocień, Ostrów, Zajączkowo oraz połowę Zelgna. W kolejnych latach majątek znajdował się w rękach Konopackich. W 1617 r. Konopaccy odsprzedali Dźwierzno toruńskiemu klasztorowi benedyktynek. Od 1772 r. Dźwierzno było królewską domeną wypuszczoną czasowo w dzierżawę m.in. w 1788 r. dzierżawcą był Johann Kohler a w 1803 r. January Borowski. Od 1866 r. właścicielami majątku zostali von Falkenhaynowie. Ciekawostki krajoznawcze: kościół Wniebowzięcia NPM, gotycki, z przełomu XIII/ XIVw.; dwór z końca XIX w. w otoczeniu zdewastowanego parku dworskiego z połowy XIXw. ; cmentarz parafialny z połowy XIX w. z symboliczną mogiłą zamordowanych Żydówek.

33,7km Węgorzyn – wieś. Dawny majątek rycerski wymieniony w 1303 r. W 1520 r. król Zygmunt I Stary przekazał wieś miastu Toruniowi, w drodze zamiany za zamek w Świeciu. W XVIII w. wieś należała do jezuitów toruńskich. W okresie XIX w. istniejący przy wsi folwark był dzierżawiony przez Niemców. Ciekawostki krajoznawcze: cmentarz ewangelicki z XIX w. usytuowany nad Strugą Toruńską oraz dwór murowany z przełomu XIX i XX w. 

35,7km Zajączkowo – wieś. W 1222 r. książę Konrad Mazowiecki przekazał wieś wraz z innymi biskupowi pruskiemu Chrystianowi. W 1 połowie XVw. właścicielem majątku rycerskiego był sędzia ziemi chełmińskiej Niclos von Sentzkow. Ówczesny właściciel Mikołaj był członkiem – założycielem Związku Pruskiego. Na początku XVIw. Zajączkowo miało kilku właścicieli, jednym z większych była rodzina Rokuszów, która w swych rękach scaliła większą wsi. Drogą koligacji rodzinnych Zajączkowo przeszło do Konarskich a następnie do rodziny Estkenów. W 1706 r. właścicielem majątku był Stanisław Jawosz, w 1713 r. Franciszek  Jasieński a  w połowie XVIIIw. Piwniccy. Na początku XIX w. majątek należał do Borowskich a od 1834 r. przeszedł do Gustawa Hertella. Na przełomie XIX i XX w. w majątku zajączkowskim gospodarzył major Antoni Hertell, który został później pochowany na cmentarzu ewangelickim przy kościele poewangelickim w Ryńsku. Po parcelacji majątku w latach 1908 – 1909, resztówkę dworską przejął niejaki Ferdynand Drier. W okresie II wojny światowej w latach 1941 – 1945 we dworze znajdowało się przedszkole oraz ośrodek zdrowia. Ciekawostki krajoznawcze: dwór murowany z końca XIXw., wzniesiony przez Antoniego Hertella, obecnie własność prywatna; relikty parku dworskiego z końca XIXw.; nad Strugą Toruńską ruiny kościoła gotyckiego św. Jana Chrzciciela z XIIIw. Ostatnia msza św. w kościele została odprawiona w 1853 r. Podupadły kościół został ostatecznie rozebrany w 1875 r. Zachował się tylko kompletny obwód murów świątyni, z gotyckim portalem. Dwa dzwony, jeden z 1745 a drugi z 1775 r. trafiły do kościoła parafialnego w Dżwierznie; około 200 metrów od głównej drogi znajdował się cmentarz ewangelicki z końca XIX w., obecnie całkowicie splantowany.

<< Zajączkowo - ruiny gotyckiego kościoła.

39,5km Ryńsk – Pierwsza wzmianka o Ryńsku pochodzą z 1341 r., kiedy to wielki mistrz krzyżacki Dytrych von Altenburg nadał ją sołtysowi Janowi z prawem do połowu ryb w pobliskim jeziorze. W 1397 roku występują jako właściciele majątku rycerskiego dwaj bracia Niclos i Hannus herbu Rogala. Kolejnymi właścicielami Ryńska były rodziny Kostków, Działyńskich, Tuchołków i Wilxyckich. W połowie XVIIIw. dobra ryńskie obejmowały wioski: Ryńsk, Orzechówko i Czystochleb oraz kolonie: Piotrkowo, Ludowice, Janowo, Marianki i Młynik. W XIXw. Majatek należał do Mielżyńskich i Sumińskich. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Wawrzyńca, gotycki, wzniesiony w I połowie XIVw. Dawny kościół ewangelicki z 1898r., na otaczającym go cmentarzu znajduje się kamień nagrobny wystawiony właścicielowi majątku Zajączkowo – majorowi Hertelowi. Pomiędzy świątyniami znajduje się dawna rezydencja dworska składająca się z  zabudowań podworskich, dworu i parku dworskiego. Dwór został wzniesiony przez Wilxyckich na przełomie XVII/XVIII w. z  flankującymi dwiema oficynami dworskimi ( pozostała jedna – prawa). Do dworu przylega park krajobrazowy założony na początku XIXw. z 3 dębami szypułkowymi oraz okazałym cisem, będących pomnikami przyrody ożywionej. Ze średniowieczną historią wsi łączy się osoba Mikołaja z Ryńska, przywódcy antykrzyżackiego Towarzystwa Jaszczurczego, założonego w 1397 r. Pamiątką zamierzchłych czasów jest grodzisko średniowieczne, którego zniszczenie datuje się na 1 połowę XVw. Inną pamiątkę stanowi system fortyfikacji niemieckich z 1944 r., który tworzą: schron dowodzenia oraz kilka „tobruków”, małych trzyosobowych schronów typu „Ringstand – 58c”

43,5 km Trzciano – wieś. Dawny majątek rycerski wymieniony w 1278 r. kiedy należał do Nymmera von Trene. Na początku XV w. majątek administracyjnie podlegał komturstwu radzyńskiemu. W 1819 r. majątek przejął Xawery Wierzbicki. Wierzbiccy byli właścicielami do 2 połowy XIX w.

45,5km Przydwórz – wieś. Pierwsza wzmianka pochodzi z początku XVw. W 1505 r. miejscowość otrzymała obecną nazwę, należała wtedy do biskupów chełmińskich. W okresie zaboru pruskiego Przydwórz został siedzibą Urzędu Domeny z radcą F. Thalheimem na czele. W 1847 r. urząd został przeniesiony do Radzynia Chełmińskiego. W 1868 r. władze pruskie powróciły do poprzednio funkcjonującej nazwy miejscowości – Schonfliess. Ciekawostki krajoznawcze: jezioro Wieczno, wzmiankowane w 1526 r. posiada dwie części: północną posiadającą około 148 ha i południową posiadającą około 200 ha powierzchnię. Średnia głębokość jeziora w części północnej wynosi około 4 m (maksymalna 18 m), w części południowej około 2 m (maksymalna 4 m). Na zachodnim brzegu jeziora zostało zlokalizowane grodzisko średniowieczne leżące na gruntach wsi Orłowo. W położonym na północ od jeziora Wieczno, jeziorze Wieldządz bierze początek Struga Toruńska (Bacha) posiadająca ponad 50 km długości, uchodząca do Wisły w Toruniu. Zespół dworsko – folwarczny z 2 połowy XIX w.

49,5km Trzcianek – wieś. Dawny majątek rycerski należący w 1297 r. do Jana de Neber. W XVI w. Była to własność szlachecka z kilkoma właścicielami. Na początku XVIII w. król nadał majątek w Trzcianku podkomorzemu Canden – Trzcińskiemu. Trzcińscy posiadali majątek do 1839 r., wtedy Trzcianek nabył Niemiec Rűckert. Od 1887 r. do II wojny światowej majątek posiadała rodzina von Pflug. Ciekawostki krajoznawcze : dwór murowany z początku XX w. oraz cmentarz ewangelicki z XIX w.

50,5km Makswałd – wieś. Dawny folwark, który w 1843 r. kupił Karl Vogel, właściciel majątku w Nielubiu. Jego syn Maksymilian w 1866 r. powiększył otrzymany od ojca majątek i zmienił jego nazwę na Maxwalde. W latach 1903 – 1909 właścicielem majątku był Max Matthes. Przed II wojna światową Makswałd należał do Franciszka Waligóry.

52,7km Wronie – wieś. Znana od 1265 r. W XVIII w. istniejący majątek szlachecki należał do Czapskich, później do Jeżewskich. Na początku XX w. właścicielem był hrabia von Alvensleben z Ostromecka. Ciekawostki krajoznawcze: pałac myśliwski z początku XXw; park krajobrazowy z polowy XIXw. z jodłą kaukaską i dębem czerwonym; dawny kościół gotycki z 1 połowy XIVw.

55,2km Stanisławki – wieś. Osada została założona w XVII w. przez właściciela majątku we Wroniu – Plemięckiego, który osadził osadników olenderskich. W 1712 r. pochodzi wiadomość o istniejącej we wsi szkole ewangelickiej. Do 1830 r. wieś należała do majątku Wronie. Ciekawostki krajoznawcze: prywatne muzeum – skansen „Chata pod okiennicami”, budynek d. kaplicy ewangelickiej z XIX w. oraz 3 cmentarze ewangelickie z XVIII –XIX w.

57,2km Gziki – osada. Dawny majątek rycerski wymieniony w 1403 r. w komturstwie starogrodzkim. Następnie majątek należał do klasztoru benedyktynek w Toruniu. Od końca XVIII w. do 1874 r. majątek znajdował się w rękach Niemców: Fischera, Obucha, Bresslera oraz Rabego. Ciekawostki krajoznawcze: park dworski w typie krajobrazowym z XIX w. oraz kapliczka z początku XX w.

60,7km Janowo – wieś. Dawniej folwark należący do 1904 r. do dóbr radzyńskich. Ciekawostki krajoznawcze: park dworski z 2 połowy XIX w. z 16 gatunkami drzew oraz pozostałości po d. folwarku z XIX w.

63,2km Radzyń Chełmiński – niewielkie miasteczko z 2 tysiącami mieszkańców. Po raz pierwszy zostało wymienione w 1015 r. jako zdobyte przez wojów Bolesława Chrobrego na Prusach. Na początku XIII w.  Radzyń był silnym ośrodkiem administracyjnym należącym do dzielnicy mazowieckiej. W 1224 r. gród od synów wojewody mazowieckiego Krystyna nabył biskup pruski Chrystian, który następnie w 1231r. przekazał go Krzyżakom. Prawdopodobnie w 1234 r. doszło do lokacji miasta. W 1285 r. komtur krajowy ziemi chełmińskiej Konrad von Thierberg odnowił przywilej lokacyjny dla miasta, wydany wcześniej przez mistrza krajowego Hermana von Balka. W XIIIw. było kilka powstań plemion Prusów, podczas których kilkakrotnie dochodziło do oblężeń miasta oraz dwukrotnie do jego zdobycia. W 1440 r. miasto przystąpiło do Związku Pruskiego. W 1575 r. miasto zostało zniszczone przez pożar. Kolejne stulecie przyniosło wojny szwedzkie, które zniszczyły cały kraj, w tym również Radzyń. Od tamtego czasu datuje się upadek miasta i jego znaczenia. W 1772 r. miasto znalazło się w zaborze pruskim. Wyzwolenie miasta spod jarzma zaborcy nastąpiło w styczniu 1920 r. Noc okupacji hitlerowskiej zakończyła się dla jego mieszkańców w dniu 25 I 1945r. Ciekawostki krajoznawcze: kościół farny św. Anny, gotycki, zbudowany w latach 1310 – 40 z późnorenesansową kaplicą Dąbrowskich z 1587 r. którą zamyka misternie kuta krata; kaplica cmentarna  św. Jerzego, gotycka, z XIVw., ufundowana przez komtura ziemi chełmińskiej Konrada von Thierberga; na Zielonym Wzgórzu położonym naprzeciw cmentarza, wznosi się klasycystyczny dworek drewniany, otynkowany, z przełomu XVIII/XIX w.; obok mostku, koło ruin zamkowych znajduje się głaz narzutowy z  wyrytym herbem miasta Radzynia i datą 1593; na południowy – wschód od zamku,  zlokalizowane jest późnośredniowieczne  grodzisko, czynne w XI – XIII w. z założonym na nim w XIX w. cmentarzem ewangelickim – znacznie zniszczone; przy wjeździe do miasta od strony Wąbrzeźna, usytuowana jest wieża ciśnień z początku XIXw. W dawnej wsi Fijewo (obecnie – przedmieście),znajdują się dawne zabudowania folwarczne ( m.in. czworaki, spichlerz i kuźnia) oraz dwór z początku XX w. Zamek został zbudowany około 1234r. przez krzyżackiego mistrza krajowego Hermana von Balka, jako budowla drewniana. Od czasu powstania zamek był siedzibą konwentu. W latach 1251 – 52 jest wzmiankowany pierwszy komtur zamkowy Hartwich. Przebudowę zamku z drewnianego na murowany rozpoczęto od 1305 r. i prowadzono ją do 1330 r. W dniu 23 IX 1410 r. zamek został zdobyty i zniszczony przez wojska polskie powracające spod Malborka. W następnym roku (1411r) zamek znajdował się w rękach członków Towarzystwa Jaszczurczego, aż do zawarcia I Pokoju Toruńskiego. Wybuch wojny 13 – letniej  spowodował zajęcie zamku przez wojska Związku Pruskiego. Od 1466 r. (II Pokój Toruński) do 1772 r. był siedzibą starostów królewskich. Składał się z 4 dwupiętrowych skrzydeł połączonych ze sobą na rogach 4 – ma basztami o wysokości 36 m. Na dziedzińcu znajdowała się studnia z wodą pitną. W zachodnim skrzydle umieszczona była wieża sanitarna (dansker). W północno - zachodniej części dziedzińca znajdowała się ośmioboczna wieża sygnalizacyjno – obronna. Wjazd do zamku głównego prowadził przez zwodzony most i bramę w  skrzydle południowym, poprzedzony 2 przedzamczami. Do naszych czasów zachowały się potężne ruiny zamku, częściowo zrekonstruowane i zabezpieczone  jako trwała ruina.

68,0km Zielnowo – wieś. Wieś o rodowodzie średniowiecznym, znana już w 1173 r. jako własność wojewody mazowieckiego Żyrona. Ciekawostki krajoznawcze: ciekawe zabudowania kolonistów niemieckich z XIX w. oraz cmentarz ewangelicki z XIX w.

71,0km Dębieniec – wieś przekazana w 1222r. przez księcia Konrada Mazowieckiego – biskupowi pruskiemu Chrystianowi. W XVI w. majątek szlachecki należał do Daniela Plemięckiego  a po nim do Mikołaja Weyhera. Ciekawostki krajoznawcze: pałac z lat 1861 – 1864; park krajobrazowy z 2 połowy XIX w.; dawna kaplica pałacowa św. Wawrzyńca z lat 1862 – 1868 oraz grodzisko późnośredniowieczne

74,0km Turznice – wieś. W 1277r. został wymieniony gród obronny, który oblegali Sudawowie (jedno z plemion Prusów) pod wodzą Skomanda. Od XVw. majątek rycerski. W latach 1667 – 1772 wieś znajdowała się w rękach benedyktynek grudziądzkich. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Józefa z 1936 r. oraz nisza źródliskowa pomnik przyrody nieożywionej. Niedaleko Turznic leży osada młyńska – Daszkowski Młyn z budynkiem młyna z końca XIX w.

76,0km Piaski – wieś. Powstała w końcu XVIII w. z dawnego folwarku benedyktynek grudziądzkich na obszarze Turznic. Ciekawostki krajoznawcze: d. zbór ewangelicki zbudowany w 1900 r. od 1949 r. rzymsko – katolicki oraz cmentarz ewangelicki z XIX w.

78,5km Rudnik – wieś i jezioro znane od 1573r. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1664 r., wówczas należała ona do starostwa grudziądzkiego. W 1721r. nad jeziorem stał młyn wodny. W połowie XVIII w. powstał nad jeziorem folusz na potrzeby sukienników z Grudziądza. Na początku XX w. część wsi została przyłączona do Grudziądza. Jezioro posiada 170 ha powierzchni i maksymalną głębokość 12 m.

86,0km Grudziądz – miasto z 102 tysiącami mieszkańców, położone nad Wisłą. Najdawniejsza wzmianka o Grudziądzu pochodzi z 1065 r. W 1138 r. należał do książąt mazowieckich, tak jak cała ziemia chełmińska.   W 1231 r. przeszedł we władanie Krzyżaków, którzy w 1291r.nadali osadzie prawa miejskie. Miasto znakomicie się rozwijało za przyczyną wiślanego handlu. W okresie od XIV w. nad Wisłą powstało szereg spichlerzy, w których przechowywano głównie zboże. Dzięki licznym przywilejom miasto należało do silnych ośrodków handlowych i rzemieślniczych państwa krzyżackiego. W 1411 r. na rynku miasta został bez sądu ścięty Mikołaj Ryński – jeden z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego. W okresie wojny trzynastoletniej miasto opowiedziało się za Polską, przystępując do Związku Miast Pruskich. W 1466 r. Grudziądz znalazł się w Prusach Królewskich inkorporowanych przez Koronę. W trakcie 2 wojny szwedzkiej w 1655 r. miasto zajęli Szwedzi. Podczas oblężenia Szwedów w Grudziądzu przez wojska polskie, miasto zostało ponownie zniszczone. W 1775 r. król Fryderyk Wielki  rozpoczął budowę twierdzy grudziądzkiej, w której później m.in. w 1832 r. więzieni byli uczestnicy powstania listopadowego. Ciekawostki krajoznawcze: ruiny zamku krzyzackiego z XIII w., gotycki kościół św. Mikołaja z XIV w., kościół św. Franciszka Ksawerego z 1723r., Brama Wodna i fragmenty murów miejskich z XIV w., zespół spichlerzy z XVI – XVIII w. znakomicie zachowanych, dawny klasztor reformatów z XVIII w., twierdza grudziądzka z lat 1766 –1786 ; Rów Hermana – zabytek techniki, dawny budynek Kolegium Jezuickiego z XVII – XVIII w.

Autor tekstu i zdjęć: Henryk Miłoszewski.  Szlak niebieski : Toruń – Grudziądz.