Brodnica - Pierwszy zapis dotyczący spalenia grodu Straisberg przez Jaćwingów odnotowany został w kronice Piotra z Dusburga w 1263. Drugi zapis o ataku Litwinów na osadę Brodnicę pochodzi z 1298. Zdaniem historyków pierwsza wzmianka dotyczy raczej strażnicy zakonnej nad jeziorem Strażym, a druga umocnień w rejonie Żmijewa, zatem niekoniecznie muszą odnosić się do osad na terenie dzisiejszego miasta. Ziemie na lewym brzegu Drwęcy, ziemia michałowska, stała się własnością zakonu krzyżackiego w 1303 (książę kujawski Leszek oddał ziemie michałowskie Krzyżakom w zastaw za uzyskaną pożyczkę, Krzyżacy ostatecznie wykupili je od książąt kujawskich w 1317). Budowa zamku w Brodnicy rozpoczęła się w 1305. Prawa miejskie Brodnica uzyskała na prawach chełmińskich. Pierwszy zapis dotyczący miasta Brodnicy pochodzi z 1298, pod datą 29 IX kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga zanotował, iż oddział 140 Litwinów zaatakował osadę Brodnica. Natomiast pierwsza wzmianka dotycząca budowy kościoła św. Katarzyny pochodzi z 1310. Po raz pierwszy jako "civitas" – a więc miasto, lokowane na prawie niemieckim – Brodnica była wzmiankowana w 1317. W 1320 rozpoczęto budowę podwójnego pasa murów otaczających miasto, realizacja ich została zakończona wraz z budową głównych bram miejskich: Mazurskiej i Chełmińskiej (zwanej również Kamienną), w 1370. Najprawdopodobniej w 1305 rozpoczęto budowę zamku krzyżackiego, pierwszą fazę budowy zamku zakończono około 1339. Trzy dni przed Małgorzatą [tj. 13 lipca] 1388 r. (...) był tak duży deszcz na obszarze Prus, że na skutek powodzi min. w Brodnicy zostały zniszczone młyny. W 1415 budowniczy Mikołaj Fellenstein dokonał przebudowy fortyfikacji zamku. Początkowo władzę w mieście sprawował wójt. Około 1343 powołana została rada miejska wraz z burmistrzem. Rozwój miasta był pomyślny. W 1380 zbudowano szpital i kościół św. Ducha w pobliżu bramy Grudziądzkiej. Pod koniec wieku ratusz, częściowo rozebrany w 1868, którego pozostałości przy trójkątnym rynku zachowały się do dzisiaj. W 1466 wraz z Prusami Królewskimi weszła w skład Polski. W 1481 r. starostwo brodnickie od Kazimierza Jagiellończyka za 4500 guldenów otrzymał Franciszek Gliwicz szlachcic małopolski herbu Starykoń. Miasto zostało zniszczone podczas pożarów w 1553 i 1661. Od 1772 Brodnica leżała w granicach Prus, w latach 1806-1815 należała do Księstwa Warszawskiego, następnie znów do Prus i (od 1817) Prus Zachodnich. Do Polski powróciła po okresie zaborów w 1920 na mocy traktatu wersalskiego. We wrześniu 1921 miasto liczyło 11 903 mieszkańców. We wrześniu 1939 Brodnica znalazła się pod okupacją niemiecką. Miesiąc później miasto wraz z całym powiatem zostały wcielone do Rzeszy jako część rejencji kwidzyńskiej Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie. Lucyna Langer szacuje, iż w latach 1939-1945 Niemcy zamordowali ok. 650 mieszkańców powiatu brodnickiego, przy czym 1/5 ofiar miała pochodzić z samej Brodnicy. Stefan Bilski oceniał z kolei liczbę zamordowanych na ok. 1000. Najwięcej ofiar pochłonęła tzw. akcja politycznego oczyszczania terytorium przeprowadzona jesienią 1939. Niemcy aresztowali wówczas ok. 450-500 mieszkańców Brodnicy i okolicznych miejscowości. Większość z nich została następnie rozstrzelana lesie koło majątku Birkenek (Brzezinki) w gminie Zbiczno. Okupację niemiecką zakończyła ofensywa Armii Czerwonej, której oddziały zajęły Brodnicę w dniu 23 stycznia 1945. Żołnierze sowieccy dopuścili się w mieście szeregu rabunków i zniszczeń. Wiosną 1945 z miasta i powiatu aresztowano, a następnie deportowano do łagrów blisko 700 osób – w tym licznych Polaków zmuszonych do podpisania volkslisty oraz zatrzymanych przez NKWD przedstawicieli inteligencji.
Grążawy - Zabytki
Kościół św. Marcina z 1752 roku ufundowany przez biskupa płockiego Antoniego Dębowskiego. Kościół rozbudowano w 1886 roku. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej. Najcenniejszy zabytek to obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII wieku przysłonięty w XIX wieku przez wizerunek św. Marcina. Ołtarze w stylu eklektycznym zostały przywiezione tu w XIX wieku z różnych klasztorów w czasie ich kasaty.
Grodzisko kasztelańskie na północ od wsi, w widłach Drwęcy i Brynicy. Grodzisko pełniło w średniowieczu ufortyfikowanego ośrodka administracyjnego, z którego kasztelan zarządzał pobliską okolicą. Obiekt po raz pierwszy był wymieniany w źródłach pisanych w 1230 roku jako castrum Zvitinese. Okres funkcjonowania grodu przypada na okres od XII do XVI wieku.
Długi Most
30 października 1892 r. mieszkańcami powiatu wstrząsnęła straszna zbrodnia. W lesie, niedaleko leśniczówki Długi Most, zastrzelono z broni myśliwskiej leśniczego Johana Katha i znanego w całych Prusach arystokratę barona Friedricha Carla Alexandra Rudolpha von der Goltz herbu własnego. W wyniku śledztwa ustalono, że sprawcami podwójnego morderstwa było trzech mieszkańców powiatu trudniących się kłusownictwem: Jakub Malinowski oraz bracia Antoni i Franciszek Kopysteccy. Postawieni przed ławą przysięgłych sądu w Toruniu po trzydniowym procesie w dniu 23 czerwca 1893 r. zostali skazani: Malinowski za zabicie leśniczego (do czego się przyznał) - na śmierć, Antoni Kopystecki za nieumyślne zabicie barona Goltza (do czego się nie przyznał) - na dożywotnie więzienie, Franciszek Kopystecki za „pobłażanie przestępstwu” - na trzy i pół roku więzienia. Egzekucję Jakuba Malinowskiego wykonano w środę 14 marca 1894 r.
Materiał opracował: Zdzisław Grabowski.