- Autobusem MZK uczestnicy dotarli na pętlę przy ul. Szubińskiej (Glinki). Po upałach nastąpiło ochłodzenie co zachęcało do dzisiejszej wędrówki, Z miejsca zbiórki grupa pod przewodnictwem Kol, Wojtka. po przekroczeniu torów kolejowych (linii Inowrocław – Toruń) skręciła w ul. Wodociągową by dojść do stacji wodociągowej.

Wodociągi Toruńskie – Stacja Uzdatniania Wody „Mała Nieszawka” – na obrzeżu Torunia a właściwie w Małej Nieszawce znajduje się największa stacja wody głębinowej w Toruniu.

W 1957 r. wywiercono tu 23 studnie głębinowe (od 16,7m do 27 m głębokości), umieszczono w nich pompy głębinowe AX i BX oraz filtry siatkowe). W kolejnym etapie woda uzdatniana jest w procesie filtracji ciśnieniowej i dezynfekcji podchlorynem sodu, przy pomocy piętrowych filtrów wysokich na ponad 4 m, w których wytrącane są związki żelaza i manganu. Następnie woda tłoczona jest najpierw do zbiornika wyrównawczego i dalej bezpośrednio już do miejskiej sieci wodociągowej.

W 2009 r. dokonano modernizacji stacji (za 10 mln zł.), zbiornika wyrównawczego o pojemności 5,5 tys. m3 wody, odnowiono przepompownię II stopnia pomp.

- Po wysłuchaniu informacji przekazanej przez prowadzącego i obejrzeniu zza płotu stacji uzdatniania wody ponownie przekroczyliśmy tory kolejowe (tym razem linii Bydgoszcz – Toruń) i wkroczyliśmy do wsi Mała Nieszawka.  

Mała Nieszawka – miejscowość wzmiankowana jest w 1230 r. jako Nissoueca, którą książę Konrad Mazowiecki przekazał Zakonowi Krzyżackiemu. W krótkim czasie po przybyciu, Krzyżacy wznieśli drewniane założenie obronne i utworzyli okręg administracyjny – komturstwo nieszawskie, a drewniany zamek stał się siedzibą komtura i konwentu. W latach 1230–1422 wieś należała do komturstwa nieszawskiego. Obszar komturstwa nieszawskiego obejmował wtedy wąski pas ziemi wzdłuż Wisły: od dzisiejszej Brzozy do ujścia Strugi Zielonej z istniejącymi osadami: Stawki, Rudak, Kozibór, Mała Nieszawka oraz Piaski.

Już w 1231 r. Krzyżacy przeprawili się u ujścia Zielonej Strugi przez Wisłę, rozpoczynając podbój terenów, które (po założeniu miasta głównego w Chełmnie) została nazwana ziemią chełmińską.
W 1327 r. zaczęli budowę prawdziwego zamku warownego w dzisiejszej Małej Nieszawce (Nessau). W 1422 r. król Władysław Jagiełło odzyskał zamek i około 1425 r. zmusił Krzyżaków do jego zburzenia. Jeszcze w 1422 r. król rozpoczął budowę nowego zamku w Dybowie a przy nim osady miejskiej Nieszawy w skład, której wchodziły tereny dzisiejszej Małej Nieszawki. Po 1466 r. Mała Nieszawka należała do starostwa Dybowskiego. Teren obecnej Nieszawki w 1564 r. został zasiedlony przez menonitów (tzw. olędrów przybyłych z Holandii i Fryzji), zakładających  tu wspólnotę z domem modlitewnym. W latach dwudziestych XX w. Menonici przeważnie już zniemczeni opuścili ten teren.

- Dalsza część trasy wiodła przez wieś i wśród pól w stronę Wisły, do ruin zamku krzyżackiego.

Ruiny zamku krzyżackiego z XIV w. - początki związane są z przybyciem w 1230 r. rycerzy krzyżackich pod dowództwem Hermana Balka, w celu objęcia darowanych przez księcia Konrada Mazowieckiego ziem na lewym brzegu Wisły. Krzyżacy swą pierwszą siedzibę w Polsce założyli jednak nie w Małej Nieszawce, a gdzieś na wysokości dzisiejszego lewobrzeżnego Torunia. Po tej pierwszej siedzibie, gródku ziemno-drewnianym, nie ma dziś śladu. Zwał się z łaciny castrum Nissoue, czyli Nieszawa. Później Krzyżacy mówili o nim Vogelsang, co należy tłumaczyć jako Ptasi śpiew. Ten punkt miał być przyczółkiem, z którego rycerze zakonni będą wyprawiać się na przeciwny brzeg Wisły przeciwko pogańskim Prusom najeżdżającym często Kujawy i Mazowsze.

W 1269 r. Polacy zniszczyli zamek w Małej Nieszawce. Odbudowano go już jako zamek murowany, budowę prowadzono od 1327 r. do lat 80. XIV w. Warownia składała się z zamku właściwego na planie czworoboku z bramą wjazdową od strony północnej oraz dwóch podzamczy, otoczona była szeroką i głęboką fosą zasilaną z płynącej w pobliżu Wisły. Na przedzamczu był młyn, piekarnia, browar, łaźnia i wozownia. Posiadłości krzyżackie na lewym brzegu Wisły spędzały sen z oczu kolejnym władcom Polski, dlatego przy okazji rokowań w 1414 r. w Grabowie oraz w 1416 r. w Wieluniu występowali oni o ich zwrot. Dopiero traktat pokojowy w 1422 r. zawarty nad jeziorem Mełno pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem Pawłem von Russdorf doprowadził do zwrotu spornych ziem. Zakon musiał rozebrać zamek, co uczynił 2 lata po podpisaniu porozumienia. Krzyżacy opuścili je i od tego czasu zamek w Małej Nieszawce (to, co z niego pozostało po rozbiórce) nie odegrał już żadnej historycznej roli, powoli ulegając dalszym zniszczeniom i rozbiórkom na cegłę.

- Po wysłuchaniu informacji i obejrzeniu tego co po zamku jeszcze pozostało (po uzyskaniu zgody właścicielki) uczestnicy udali się na wał wiślany i nim pomaszerowali do Fortu X.

Fort X - Bateria Nadbrzeżna – pośredni fort w formie schronu piechoty położony przy ul. Przy Grobli 39. (niem. Batterie Grünthalmühte – Bateria z wodną fosą)  
Bateria ziemna została zbudowana w latach 1889-92. Składa się z ceglanego 10-komorowego schronu dla załogi oraz częściowo uszkodzonego wału artyleryjskiego ze stanowiskami dla 6 dział kalibru 12 cm kontrolujących dolinę Wisły. Bateria została otoczona fosą na 3/8 obwodu. Jako jedyny fort zespołu nie otrzymał ani jednej wieżyczki obserwacyjnej piechoty.
Dzieło czytelne, dobrze zachowane, teren odkrzaczony.

- Zatrzymaliśmy się przed koszarowcem Fortu X i wysłuchaliśmy historii tego obiektu, następnie grupa „zaległa na odpoczynek”, część uczestników obejrzało fort i jego fosę napełnioną wodą,
Wypoczęci wyruszyliśmy w dalszą wędrówkę, zeszliśmy z wału wiślanego i szlakiem niebieskim pomaszerowaliśmy nad brzegiem Wisły do ruin zamku „Dybów”.
Zamek Dybowski (Dybów) – był to polski zamek wzniesiony po 1424 r. na mocy decyzji króla Władysława Jagiełły przy granicy Królestwa Polskiego z państwem krzyżackim, jako stacja celna na drodze do krzyżackiego Torunia oraz jako siedziba polskich starostów królewskich, w miejscu gdzie obecna Mała Wisła łączy się z głównym korytem Wisły. W swej kilkuwiekowej historii Zamek Dybowski był strategicznym punktem militarnym i miejscem ważnych wydarzeń politycznych. W latach 1431-35 był w rękach Krzyżaków. Tu w 1452 r., przed wybuchem polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej (1454-66), odbywały się rokowania pomiędzy Polską a mieszczanami toruńskimi i pruskimi oraz rozmowy polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka z mistrzem krzyżackim, tu został wydany uroczysty akt wcielenia do Polski ziem pruskich, zaś w 1454 r. szlachta otrzymała od króla szereg przywilejów zwanych statutami nieszawskimi. Na Zamku Dybowskim zapoczątkowano negocjacje w 1466 r. ws. warunków II pokoju toruńskiego, zawartego ostatecznie w Dworze Artusa. W 1474 r. przyszła tu na świat córka Kazimierza Jagiellończyka, Anna Jagiellonka, późniejsza żona księcia pomorskiego Bogusława X.
Po wojnie trzynastoletniej i włączeniu Prus Królewskich do Królestwa Polskiego zamek stracił strategiczne znaczenie, funkcjonował jednak nadal jako siedziba starosty i komora celna. Zamek Dybowski został uszkodzony przez eksplozję prochu w czasie wojen szwedzkich w 1656 r. i odtąd zaczyna się jego upadek. Już na rycinach XVIII w. przedstawiany jest jako ruina.

- Na dziedzińcu zamku prowadzący zakończył wędrówkę i pożegnał uczestników.  Ostatnim odcinkiem wędrówki było dowolne przejście: na Plac Armii Krajowej lub mostem drogowym do Placu Rapackiego w Toruniu gdzie zakończyliśmy dzisiejszą wędrówkę.

                                                                          Opracował: Tadeusz Perlik