9 sierpnia 2023r.  - LIII wycieczka piesza z cyklu

„60 + z PTTK”.           

Tematem 53 wycieczki pieszo-krajoznawczej 60+ z PTTK, zorganizowanej przez Komisję Turystyki Pieszej Oddziału Miejskiego PTTK  w Toruniu, były nieistniejące kościoły Torunia.  

 

          Spotkaliśmy się przy Czerwonej Drodze, obok kompozycji architektonicznej „Kargul i Pawlak”. Prowadząca, Dorota Dobrańska, przedstawiła nam historię kościoła św. Jerzego. Kościół św. Jerzego – kościół  gotycki, który usytuowany był w pobliżu  Bramy Chełmińskiej, w okolicy skrzyżowania ulic:  Szosy Chełmińskiej,  Gałczyńskiego  (nazywanej dawniej właśnie ulicą św. Jerzego) oraz  Czerwonej Drogi  Gałczyńskiego  (nazywanej dawniej właśnie ulicą św. Jerzego) oraz  Czerwonej Drogi. Był to najstarszy toruński kościół położony poza murami miejskimi. Przez wiele lat związany był z leprozorium. Rozebrany w 1811 roku.

W XIII wieku został ufundowany szpital dla trędowatych, a kościół miał być przeznaczony do służby trędowatym, stąd w jego otoczeniu powstały typowe dla takich placówek zabudowania: szpital (zwany Małym), przerobiony w XVII wieku na plebanię i cmentarz. Na cmentarzu ustawiono kapliczkę. Dodatkowo w okolicy postawiono tzw. Wielki Szpital, czyli leprozorium, będący pod opieką rady miejskiej. W późniejszym okresie leprozorium przeniesiono do zabudowań leżących w większej odległości od miasta. W poł. XV wieku, po wygaśnięciu epidemii trądu, szpital dla trędowatych zmieniono w zwykły szpital. Prawdopodobnie w XV wieku mogła istnieć przykościelna biblioteka. W 1558 roku kościół został świątynią gminy ewangelickiej. Nabożeństwa odbywały się głównie w języku polskim.  W zachodnią elewację jednonawowej świątyni wbudowano kruchtę, z której wyrastała w partii szczytu ośmioboczna wieżyczka nakryta hełmem. Na jej szczycie umieszczona była chorągiewka św. Jerzego. Oprócz wieży, zachodnią fasadę zdobiły schodkowe szczyty z blankowaniem i blendami. Świątynia składała się z prostokątnego, trójprzęsłowego prezbiterium o wymiarach 15 m x 8 m oraz szerszej od niego, czteroprzęsłowej, nawy o długości ok. 18 i szerokości ok. 13 m. Dodatkowo prace ziemne, prowadzone w latach 60. XX wieku w okolicy dawnej lokalizacji kościoła, wykazały obecność dużej ilości glazurowanych cegieł i dachówek, co wskazuje na wysoką dbałość o kolorystykę budowli. Kościół miał prawdopodobnie cztery ołtarze, jednak w źródłach zachowały się szczegółowe informacje wyłącznie o jednym z nich, ufundowanym w 1350 roku.

            Następny, nieistniejący już  kościół, znajdował się w okolicy Muzeum Etnograficznego, przy Wałach gen. Sikorskiego. Kościół św. Wawrzyńca - gotycki, halowy, zbudowany został ok. 1263 r., początkowo jako drewniany, później (1. poł. XIV w.) ceglany. Zburzony w 1824 r. w okresie przynależności Torunia do Królestwa Prus i rozwoju twierdzy toruńskiej; wtedy  w jego pobliżu wzniesiono wozownię artyleryjską (mieszczącą obecnie Muzeum Etnograficzne).

Kościół zlokalizowany był najprawdopodobniej ok. 20 m na zachód od południowo-zachodniego narożnika wspomnianej, późniejszej wozowni. Był to najstarszy toruński kościół przedmiejski, położony na Przedmieściu Chełmińskim. Stanowił jednocześnie centralny punkt szybko rozwijającego się Przedmieścia Chełmińskiego, które wkrótce stało się największym i najludniejszym spośród wszystkich przedmieść dawnego Torunia; od 1637 r. w wyniku uregulowań administracyjnych tę część nazywano Kwartałem św. Wawrzyńca.

Kult św. Wawrzyńca był jednym z popularniejszych w Ziemi Chełmińskiej - pierwotnym terytorium krzyżackim i jednocześnie diecezji chełmińskiej, a z biegiem czasu św. Wawrzyniec stał się jej jednym z głównych patronów.

 W 1349r.  wielki mistrz krzyżacki, Heinrich Dusemer, przekazał kościół staromiejskiemu kościołowi Świętojańskiemu, gdyż z powodu przyrostu liczby ludności zabrakło miejsca na pochówki na cmentarzu świętojańskim. Odtąd Kościół św. Wawrzyńca pełnił też funkcje filialnego dla przedmieść oraz grzebalnego dla parafii staromiejskiej.  W 1456 r. Rada miejska poleciła na tym cmentarzu pochować 70 ściętych buntowników w  trakcie polsko-krzyżackiej  wojny 13-letniej, zwolenników Krzyżaków. Po ostatnich zniszczeniach wojennych (atak szwedzki w 1703r.) renowację podjęto w 1712 r., jednak ze względu na brak funduszy objęła ona tylko prezbiterium; ściany korpusu nawowego pozostały nadal w ruinie.

W 1807 r., w czasie gdy Toruń znajdował się pod rządami Napoleona, kościół został przejęty na potrzeby fortyfikacyjne, gdzie urządzono laboratorium prochu. Ostatecznie całkowicie rozebrany w 1824 r. Był to nieduży kościół salowy, złożony z korpusu nawowego na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu oraz wyodrębnionego, krótkiego, prosto zamkniętego chóru i czworobocznej wieży. Korpus nawowy mierzył około 16 x 19 m, a chór ok. 9 x 13 m. Boczne ściany świątyni rozczłonkowane były przyporami i miały po 4 okna, a w ścianach chóru znajdowało się pięć okien. W fasadzie zachodniej znajdowały się otwór wejściowy i dwa okna. Do wnętrza prowadziło też drugie wejście - od południa. Wieża kościoła umieszczona była przy północnym styku chóru i korpusu. Sklepione było tylko prezbiterium, a nawę przykrywało drewniany strop lub sklepienie kolebkowe. Pochodzący z tego kościoła dzwon znajduje się obecnie w Kościele Mariackim i jest najstarszym zachowanym dzwonem w Toruniu, pochodzącym z 1386 roku. Wiele innych zabytków ruchomych po zburzeniu tegoż kościoła przeniesiono do Kościoła Mariackiego.

Nieopodal na płd.-zach. od kościoła stał również średniowieczny kościół św. Krzyża. Powstał prawdopodobnie w 1327 roku, do 1414 roku znajdował się przy nim klasztor benedyktynek (które przeniosły się do klasztoru przy kościele św. Ducha nad Wisłą na Rybakach). Rozbudowano go w 1401 roku. W 1414 został zniszczony rozkazem wielkiego mistrza krzyżackiego w celu obrony Torunia w czasie oblężenia miasta przez wojska Władysława Jagiełły. W latach 80. XX wieku jego fundamenty zostały odkryte podczas kopania rowów dla rur wodociągowych.

Pomaszerowaliśmy dalej, na plac Podominikański. Znajdują się tutaj pozostałości po kościele św. Mikołaja. Kościół św. Mikołaja był świątynią klasztorną Dominikanów, przybyłych do Torunia w 1263 r. Zespół klasztorny Dominikanów zlokalizowany był w północno-zachodnim narożniku Nowego Miasta Torunia, istniał do 1. poł. XIX w., po czym planowo rozebrany przez władze niemieckie (pruskie). Był on jedynym kościołem, który przez cały okres swojego istnienia pozostał w rękach katolików. To mogło też być przyczyną, dla której nie uchronił się przed rozbiórką w czasach zaboru pruskiego. Kościół zburzono w 1834r. w  wyniku kasacji zakonu Dominikanów i  rozbudowy toruńskiej twierdzy; na miejscu kościoła i  klasztoru postawiono piekarnię i magazyny wojskowe (tzw. Nowy Arsenał). Gotycki halowy kościół św. Mikołaja był największą i najbardziej monumentalną budowlą na Nowym Mieście, miał wymiary: długość: 72 m, szerokość: 30 m, wysokość: 38 m, wewnętrzna wysokość naw: 21 m, wysokość wieży: 49 m.  Zarówno wewnątrz jak i zewnątrz kościół był niezwykle wysmukły. Pomiędzy korpusem a prezbiterium znajdowała się ośmioboczna, kryta ołowianym dachem wieża. Strzeliste okna wypełniały barwne witraże. Posiadał dwie równej wysokości nawy, kryte wspólnym dwuspadowym dachem. Nawa główna była przedłużona w stronę wschodnią przez zamknięte wielobocznie prezbiterium. Nawa południowa była zamknięta od wschodu i południa wieloma bocznymi kaplicami. W północnej stronie kościoła (jakby mniejszej nawie, powstałej później przez rozszerzenie kościoła o południowe skrzydło krużganku klasztornego) znajdował się rząd wysokich kaplic, których wysokość równała się z niższym poddaszem klasztoru, dołączonego do nich. Prezbiterium oddzielone było od korpusu nawowego przegrodą (balustradą), co było charakterystyczne dla kościołów zakonnych.

Wystrój wnętrza kościoła był wyjątkowo bogaty; w całym kościele znajdowało się 20 ołtarzy (razem z ołtarzem głównym); ponadto były 2 ołtarze w kaplicach na terenie klasztoru i 1 ołtarz w północno-zachodnim narożniku wirydarza. XVIII-wieczne źródła mówią o wielu epitafiach, tablicach nagrobnych, grobowcach i nagrobkach pochowanych tu w podziemiach przedstawicieli rodzin mieszczańskich i szlacheckich z Ziemi Chełmińskiej.

Zachowane do dziś zabytki wnętrza kościoła św. Mikołaja znajdują się:

·       złoty krzyż: na wieżyczce kościoła Mariackiego

·       słynne Drzewo Życia w kościele św. Jakuba

·       cudowny czarny krucyfiks w kościele św. Jakuba

·       obraz Pasji Chrystusowej w kościele św. Jakuba

·       ołtarz Matki Boskiej Ostrobramskiej w kościele św. Jakuba

·       figury z nagrobka Bartłomieja i Jakuba Tylickich w kościele Mariackim

·       monstrancja promienista, dzieło Martina Gierschnera z 1694 r. w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie

·       inwentarz z 1785 r. w archiwum kościoła św. Jakuba

·       inwentarze z 1817 i 1831 r. w Archiwum Państwowym w Toruniu

·       ambona w katedrze Świętojańskiej

·       feretron Różańcowy w kościele św. Jakuba

·       ołtarz św. Walentego w kościele św. Jakuba

 

 W latach 1819-1820, w czasie zaboru pruskiego, toruński zakon dominikański uległ kasacji, a mnisi przenieśli się do Chełmna. Już w 1820 r. zburzono budynek klasztorny, a kościół w 1821 r. przekazano miastu na cele sakralne. Jednak już w 1830 r. kościół został zamieniony na magazyn wojskowy, a w 1834 r. zburzony. Pozostało jedynie wiele pamiątek.

            Następnym punktem naszej wycieczki był Rynek Nowego Miasta, z dawnym kościołem św. Trójcy. Kościół  św. Trójcy - po 1667 roku, kiedy protestanci utracili niedaleki kościół św. Jakuba, budynek dawnego Ratusza  został przekształcony na kościół protestancki pw. Trójcy św., gminy nowomiejskiej. Usunięto wtedy sklepienia między parterem a pierwszym piętrem, stwarzając wysokie przestrzenne wnętrze dla celów kultowych. W okresie upadku Torunia w czasach zaborów budynek ten doznał zniszczeń w 1813 r., w wyniku rosyjskiego ostrzału Torunia (budynek służył wtedy też jako lazaret, co też spowodowało jego dewastację), stanowiącego wtedy twierdzę obronną wojsk napoleońskich. Budynek został zburzony (ze względu na zły stan techniczny) ostatecznie w 1818 r. (część elementów wyposażenia znajduje się obecnie w kościele św. Szczepana). W 1824 r. na jego planie i na piwnicach zbudowano istniejący do dziś budynek kościoła ewangelickiego św. Trójcy. W latach 30. XX w. parafia luterańska Nowego Miasta znacznie się wyludniła, co spowodowało, że gmach kościoła wydzierżawiono wojsku. Odprawiano tu teraz nabożeństwa dla prawosławnych. Od 1990 r. budynek służy celom kulturalnym i jest siedzibą Fundacji Tumult, organizującej m.in. Międzynarodowy Festiwal Filmowy Camerimage od 1993 r. Po dawnym Ratuszu zachowały się jedynie gotyckie piwnice z  ok. 1300 r. Zachowało się wczesne, prostokątne założenie czterech odseparowanych od siebie pomieszczeń piwnicznych z przedsionkami, do których prowadziły osobne wejścia schodami z płyty rynku. W jedną z  sal wbudowano, zapewne około połowy XIV wieku, unikatowe na skalę europejską dwukondygnacyjne pomieszczenia aresztu.

            Na placu św. Katarzyny prowadząca przybliżyła nam historię kaplicy św. Katarzyny. Kaplica św. Katarzyny – znajdowała się w prawobrzeżnej części miasta, w sąsiedztwie Zespołu Staromiejskiego, przy kościele garnizonowym św. Katarzyny.  Powstała w 1360 roku z fundacji prawdopodobnie Kazimierza Wielkiego. Od 1460 roku była kaplicą filialną parafii św. Jakuba. Pełniła funkcję kościoła pogrzebowego dla   Nowego Miasta. Był to najskromniejszy kościół ze wszystkich.. W czasie potopu szwedzkiego został zniszczony i odbudowany w 1673 roku. Rozebrano ją w 1844 roku. Wezwanie przeniesiono do nowo powstałego kościoła Garnizonowego.

            Z Placu św. Katarzyny przemieściliśmy się w pobliże ruin zamku krzyżackiego.

Ruiny zamku krzyżackiego w Toruniu są pozostałościami po pierwszej i jednocześnie najstarszej warowni krzyżackiej na terenie dawnych Prus. Rozplanowanie zamku toruńskiego (na narysie półelipsy/podkowy) jest inne od typowych - późniejszych zamków krzyżackich, budowanych na planie czworoboku. Zamek toruński został rozebrany przez torunian w czasie wywołanego przez nich powstania antykrzyżackiego w 1454 r. Choć obiekt przetrwał do czasów obecnych w formie trwałej ruiny, to stanowi znakomite materialne świadectwo potęgi Zakonu Krzyżackiego. Był bazą wypadową do podboju Prusów i tworzenia na ich terenie potężnego państwa zakonnego. Komturski zamek, którego budowę rozpoczęto ok. połowy XIII wieku (być może w 1236 r., tj. po przeniesieniu się Krzyżaków ze Starego Torunia), składał się z zamku głównego, międzymurza i  przedzamczy (północnego, górnego i dolnego). Zamek został zdobyty w  lutym 1454 r. przez mieszczan Starego Miasta Torunia, co było fizycznym rozpoczęciem polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. We wsch. części zamku  wysokiego mieściła się kaplica zamkowa, przypuszczalnie pod wezwaniem NMP.

            Ostatni punkt wycieczki  to kościół Ducha św. i klasztor benedyktynek. Ten średniowieczny, gotycki zespół klasztorny zlokalizowany był nieopodal  Bramy Klasztornej (stąd jej nazwa), poza murami miejskimi obronnymi Starego Miasta Torunia, nad Wisłą, na przedmieściu Rybaki. Od Rynku Staromiejskiego prowadziła tu ul. Ducha Świętego. Początki jego są jednak związane ze szpitalnictwem. Otóż najpierw, przed 1242 r. powstał tu szpital Ducha św., o którym najstarszy znany dziś dokument pochodzi z kwietnia 1242 r., kiedy to został poddany patronatowi (nadzorowi) Krzyżakom. Później Stare Miasto Toruń nadało szpitalowi przywilej na budowę bramy i spichrza, założenie ogrodu (uprawa ziół) oraz sadu i podłączenie do miejskiego wodociągu. Był to najstarszy obok elbląskiego szpital funkcjonujący w państwie krzyżackim. Przy nim w 1252 r. powstała kaplica pod wezwaniem Ducha św., która stała się miejscem pochówku braci krzyżackich konwentu toruńskiego. Klasztor benedyktynek został ufundowany w sąsiedztwie szpitala i kościoła przez  Krzyżaków w 1311 roku, dla upamiętnienia zwycięstwa nad wojskami litewskiego księcia Witenesa pod Rastemborkiem (Kętrzynem). Jednak dopiero 12 września 1410 r. benedyktynki otrzymały budynek szpitala (z zobowiązaniem do posługi duchowej) mocą decyzji wielkiego mistrza krzyżackiego. Kościół pod wezwaniem Ducha św. powstał w 1311 r. w wyniku rozbudowy wcześniejszej kaplicy i był budowlą jednonawową z wyraźnie wyodrębnionym prezbiterium od wschodu i z wieloboczną wieżą od zachodu. Od północy przylegały: zakrystia z emporą i dwie kruchty. Budynek klasztorny rozciągał się natomiast od południa, a więc bezpośrednio nad Wisłą. Cały zespół pełnił też funkcje obronne, jako że był otoczony osobnymi murami. W ten sposób bronił nabrzeża od zachodu przed ewentualnym wtargnięciem nieprzyjaciela. Najważniejszym elementem obronnym był sam kościół, zwłaszcza jego wieża, która w tej mierze spełniała rolę baszty. Jej zadaniem obronnym była ochrona od południa tamy zamykającej zachodnią fosę miejską. W czasie okupacji szwedzkiej (trwającej w Toruniu od grudnia 1655 r. do końca 1658 r.,) i postępujących wtedy szykan religijnych wobec toruńskich katolików będących w mniejszości, dokonano w 2. poł. 1656 r. rozbiórki tego zespołu klasztornego, a zakonnice przeniesiono do Chełmży. Rozbiórka ta miała  też związek z modernizacją toruńskich fortyfikacji i  budową tu nowego szańca, zwanego Panieńskim.

Dziś zachodnią część terenu dawnych zabudowań kościelno-klasztornych zajmuje m.in. budynek tzw. Koszar Racławickich z 1822 r. oraz pozostałości zbiornika gazowego z 1907 r. przy ul. Flisaczej. W czasie budowy tegoż zbiornika odkryto fundamenty kościoła, co pozwoliło stwierdzić, że nawa kościoła (na planie niemal kwadratowym) wsparta była na jednym filarze, co jest rozwiązaniem zupełnie unikatowym na terenie państwa krzyżackiego.

 

53 wycieczkę pieszo-krajoznawczą z cyklu 60+ z PTTK zakończyliśmy przy Bramie Klasztornej. Przeszliśmy tylko 3 kilometry, ale uzyskaliśmy ogromną wiedzę  na temat kościołów, których już nie ma.

Następna wycieczka odbędzie się 16 sierpnia 2023 roku.

Spotykamy się o godz. 10.00 na przystanku MZK „Ceramika”, przy ul. Łódzkiej (dojazd autobusami MZK nr 11 i 44).

Celem wycieczki będą ciekawostki dzielnicy Rudak.  

Długość przejścia wyniesie ok. 5 km.

Wycieczkę poprowadzi przodownik turystyki pieszej PTTK Piotr Kruszczyński.

 

ZAPRASZAMY!!!

 

Relację przygotowała:

Dorota Dobrańska  – przodownik turystyki pieszej PTTK.