LXX wycieczka piesza z cyklu „60+ z PTTK”

13 grudnia 2023 r.

           W trakcie 70 wycieczki pieszo-krajoznawczej z cyklu „60+ z PTTK” przeszliśmy trasę tramwaju konnego, poznaliśmy historię toruńskich tramwajów, zwiedziliśmy Izbę Pamięci Tramwajów Toruńskich oraz zajezdnię.

Spotkaliśmy się przy Dworcu Toruń Miasto, ponieważ to miejsce było końcowym przystankiem trasy tramwaju konnego z 1891 roku.

Historia tramwaju konnego.

W kwietniu 1889 roku – Firma Havestadt i Contag z Berlina zaproponowała Toruniowi, podobnie  jak w Bydgoszczy, budowę tramwaju czyli kolei konnej, z miasta aż na Bydgoskie Przedmieście. Od miasta firma  oczekiwała dofinansowania prac w wysokości 150.000 marek. Negocjacje pomiędzy firmą, a magistratem Torunia trwały do końca roku. W grudniu Rada Miasta Torunia  zdecydowała w porozumieniu z magistratem o powierzeniu w/w firmie wybrukowania Bydgoskiego Przedmieścia, przeznaczając na ten cel 30.000 marek oraz udzielając jej pożyczki na budowę kolei konnej. W sierpniu 1890 roku przedsiębiorca podpisał kontrakt z miastem na budowę tramwaju, a królewskiej komendanturze wypłacono 5.000 marek wynagrodzenia za przebudowę części fortyfikacji przy Bramie Bydgoskiej. Rozpoczęły się również działania związane z pozyskaniem potrzebnego kapitału na budowę tramwaju.

W połowie 1890 roku zawarto umowę między Skarbem Wojskowym Rzeszy Niemieckiej, a firmą Havestadt i Contag & Comp. na budowę torów dla tramwaju konnego o prześwicie 1.000 mm, między kolejowym Dworcem Miejskim a Bydgoskim Przedmieściem. Wytyczono trasę o długości 3,5 km, która miała przebiegać ulicami: Bydgoską do ul. Chopina, gdzie linia wyginała się w kierunku Wisły, mijając dalej toruńskiego "Grzyba", al. 500-lecia do pl. Rapackiego (dawniej pl. Bankowy), ul. Kopernika, Ducha św., do Rynku Staromiejskiego, stamtąd ul. Szeroką, Królowej Jadwigi, do Rynku Nowomiejskiego. Na Rynku Nowomiejskim tramwaj skręcał w ul. św. Jakuba i dalej zmierzał do Dworca Miejskiego.

W październiku 1890 roku – plany związane z tramwajem w Toruniu nabrały realności. W kwietniu 1891 zamknięto część Bydgoskiego Przedmieścia od "Grzyba" przy stokach fortecznych; rozpoczęto bowiem rozbieranie bruku, w celu położenia szyn tramwajowych. Od końca kwietnia do połowy maja 1891 roku w mieście przy torach kolei konnej z obu stron, pracowało wielu robotników. Jedni plantowali drogę z Bydgoskiego Przedmieścia w stronę miasta, w pobliżu Bramy Bydgoskiej, inni w wybrukowanych ulicach zakładali szyny tramwajowe od strony dworca kolejowego.

Budowę linii tramwaju konnego w Toruniu zakończono 14 maja 1891 roku próbnym przejazdem. Natomiast 16 maja 1891 roku ku wielkiej uciesze torunian pokazał się pierwszy w Toruniu tramwaj z siłą napędową w postaci konia. Inauguracja linii tramwaju konnego rozpoczęła się o godz. 10.00 paradą przy Ratuszu Staromiejskim w niedzielę Zielonych Świątek. Opłata za przejazd wynosiła 15 fenigów, a woźnica był także konduktorem. W porze letniej wagony tramwaju konnego były otwarte. Linię obsługiwało 27 koni oraz 15 wagonów.

Źródło informacji : Henryk Miłoszewski – strona internetowa OM PTTK w Toruniu.

Ruszyliśmy trasą tramwaju: ul. Warszawską w kierunku placu św. Katarzyny, następnie ul. św. Katarzyny do Rynku Nowomiejskiego, dalej ul. Królowej Jadwigi, na której znajduje się fragment torowiska. Ulica Szeroka doprowadziła nas do Rynku Staromiejskiego i dalej ulicami Różaną, Ducha św., Kopernika, aleją 500-lecia Torunia, ul. Bydgoską do Sienkiewicza i zajezdni tramwajowej. Po drodze poznawaliśmy historię tramwajów toruńskich.

Toruńskie tramwaje

Pierwsze pojazdy szynowe wyjechały na ulice Torunia w 1891 roku. Były to tramwaje konne, które kursowały pomiędzy Bydgoskim Przedmieściem a dworcem kolejowym Toruń Miasto. Zajezdnia zlokalizowana została przy ulicy Sienkiewicza, gdzie funkcjonuje, w zasadzie bez większych zmian, do dziś. Pierwszy tabor składał się z 6 wozów zamkniętych, 7 otwartych, 2 otwartych omnibusów oraz 2 zapasowych sań. W stajniach, mieszczących się razem z wozownią i warsztatami przy dzisiejszej ul. Sienkiewicza, znajdowało się 30 koni.

W 1899 roku linia została zelektryfikowana. Odtąd sieć tramwajowa systematycznie się rozwijała. Pierwszy tramwaj elektryczny wyruszył na trasę 1 lutego 1899r.  Sieć torów ulegała ciągłej rozbudowie i modernizacji. Do jednej początkowo linii niebawem dodano drugą z końcowymi przystankami Ratusz Staromiejski – Dom Urzędowy (budynek Gminy Mokre), przy ul. Grudziądzkiej. W 1902 roku, w celu umożliwienia zmiany kierunku wozów i bardziej równomiernego zużycia kół, wybudowano trójkąt torowy przy wylocie ul. Sienkiewicza na ul. Bydgoską. W 1906r. wybudowano pętlę przebiegającą ulicami Sienkiewicza, Mickiewicza, Reja do ul. Bydgoskiej. W 1907r. uruchomiono trzecią linię: Ratusz Staromiejski – Chełmińskie Przedmieście (do skrzyżowania z ul. Grunwaldzką).

W grudniu 1907 roku kroniki zanotowały pierwszy wypadek, wykolejenie się tramwaju, który wyskoczył z szyn i wjechał w narożny budynek Staromiejski Rynek – ul. Szeroka. Tramwaj został doszczętnie rozbity.

W 1917r. przedłużono linię z ul. Grunwaldzkiej do osiedla Mokre, doprowadzając jednocześnie tory do dworca kolejowego Toruń Mokre (obecnie Toruń Wsch.).

Wraz z rozbudową nowych linii tramwajowych w mieście zwiększała się liczba taboru i poszerzono zajezdnię. W latach 1914-1915 posiadała ona już cztery kanały robocze, warsztaty ślusarskie, kuźnię, stolarnię, szatnię, umywalnię, biuro mistrza i jeden tor postojowy mieszczący 30 wozów.

W 1915r. wprowadzono służbę konduktorską do tramwajów (nasilenie przewozów pasażerskich). Do 1914r. funkcję konduktora pełnił motorniczy.

W czasie I wojny światowej władze niemieckie ograniczyły ruch tramwajowy na przedmieścia miasta. Po odzyskaniu przez Toruń wolności ruch tramwajowy wstrzymano z uwagi na zły stan taboru i torowisk.

W 1927r. rozpoczęto rozbudowę i modernizację linii tramwajowych. Ułożono dwutorową linię na ul. Chopina łączącą tory z ulicy Bydgoskiej na plac Bankowy (Rapackiego), rozebrano niepotrzebne tory przy Grzybku.  Przedłużono linię tramwajową od ul. Grunwaldzkiej do wylotu ul. Wybickiego.

W związku z budową mostu drogowego w 1933 roku wybudowano linię tramwajową łączącą Toruń Przedmieście (ob. Toruń Główny PKP) z prawobrzeżną częścią miasta.

W międzywojniu do 1934r. ruch tramwajowy odbywał się w Toruniu odbywał się na trzech liniach:

- linia nr 1 – od Bydgoskiego Przedmieścia do Dworca Miasto PKP

- linia nr 2 – od Ratusza Staromiejskiego do Dworca Mokre PKP

- linia nr 3 – od Ratusza Staromiejskiego do Chełmińskiego Przedmieścia.

W 1934r. – uruchomiono linię nr 4 – od pl. Bankowego do Dworca Przedmieście PKP (przez most drogowy).

- rozpoczęto budowę jednotorowej linii tramwajowej od ul. Warszawskiej (na wysokości pl. 18 Stycznia), poprzez nowo wybudowaną ul. Traugutta, w kierunku Jakubskiego Przedmieścia.

W 1935r. tramwaje dojechały do ul. Targowej. Następnie przystąpiono do układania dwutorowej linii od pl. Bankowego i dalej wzdłuż alei 700-lecia do ul. Wały gen. Sikorskiego.

1936r. – układanie dwutorowej linii od wylotu ul. Chopina przez pl. Bankowy, nowo przebite przejście pod kamieniczkami przy ul. Piekary, ul. Różaną do Rynku Staromiejskiego. Pierwszy tramwaj przejechał pod Łukiem Cezara 24 września 1936r.

Lata 1935-1937 – po wybudowaniu węzła tramwajowego na pl. Bankowy, przejazdu pod Łukiem Cezara, przebudowaniu torów na pl. Teatralnym oraz wybudowaniu linii na Jakubskie Przedmieście, nastąpiła zmiana organizacji ruchu tramwajowego:

- linia nr 3 – do Dworca Przedmieście

- linia nr 5 – Bydgoskie Przedmieście – Jakubskie Przedmieście.

Okres II wojny przyniósł szereg zniszczeń, zarówno w infrastrukturze jak i w taborze.

1939r. – likwidacja linii łączącej centrum z lewobrzeżną częścią miasta (wysadzenie mostu drogowego).

1945r.  (maj) – częściowe uruchomienie linii tramwajowych:

- linia 1 – od Bydgoskiego Przed. do dworca Toruń Miasto.

- linia 2 – Bydgoskie Przed. – dworzec Toruń Mokre.

- linia 3 – pl. Teatralny – Chełmińskie Przedmieście.

1950r. – przywrócono połączenie  tramwajowe na lewy brzeg Wisły (zakończenie odbudowy zniszczonego mostu drogowego).

1955r. – ruch tramwajowy na Mokre już z pl. Rapackiego, aleją 700-lecia do pl. Teatralnego, a nie przez Rynek Staromiejski.

1955r. – linia nr 3 – przedłużona do dworca Toruń Północ, a w 1958r. do ul. Lisiej (linia nr 3 bis na Wrzosy).

1956r. – linia nr 1 – przedłużona od ul. Targowej do końca zabudowań Zakładów Gazownictwa.

Lata 60. XX wieku:

- Bydgoskie Przedmieście – zlikwidowano tor na ul. Mickiewicza, w zamian wybudowano torowisko podwójne na wydzielonym pasie ul. Broniewskiego (powstała duża pętla obwodowa – swobodne manewrowanie tramwajami).

- przebudowa torowiska wzdłuż ul. Bydgoskiej, tory przeniesiono na pobocze, oddzielając od ruchu drogowego.

Początek lat 60-tych – wzrost zapotrzebowania na przewozy środkami komunikacji miejskiej spowodowane przede wszystkim:

- budową Przędzalni Czesankowej „Merinotex” w zachodniej części miasta

- budową Zakładów Włókien Chemicznych „Elana” we wschodniej części miasta

1969r. – budowa linii dwutorowej wzdłuż ul. Broniewskiego i Szosy Lubickiej do Merinotexu,

1970r. - likwidacja przejazdu linii nr 1 przez śródmieście – definitywne zniknięcie tramwajów ze Starówki. W zamian uruchomiono trasę okrążającą centrum, poprowadzoną głównie po Wałach Sikorskiego.

1972r. – uruchomienie linii nr 4 – Merinotex – Dworzec Główny PKP.

1974r. – budowa linii na trasie do Elany (przy ul. Wschodniej powstała pętla).

1977r. (1979r.) – przebudowa linii nr 2 – od ul. Uniwersyteckiej trasa miała prowadzić Trasą W-Z, placem Przy Kaszowniku, ul. Warneńczyka, Czarneckiego, Kościuszki, nowym wiaduktem nad torami kolejowymi, placem Fryderyka Skarbka i ul. Marii Curie-Skłodowskiej do pętli „jedynki” przy ul. Wschodniej.

1984r. – zawieszono linię nr 4 – Merinotex – Dworzec Toruń Główny.

1986r. – trasa do pętli przy ul. Olimpijskiej. Powstała również północna trasa wzdłuż ulic Kraszewskiego, Kościuszki i Skłodowskiej-Curie.

W 1991 zamknięto ostatni odcinek jednotorowy do Dworca Północnego wzdłuż Szosy Chełmińskiej. Ostatnia trasa na kierunku północ - południe przestała istnieć. W 2011 roku zamknięto łącznik wzdłuż ulicy Wschodniej ze względu na budowę trzypoziomowego skrzyżowania uniemożliwiającego poprowadzenie w tym miejscu linii tramwajowej. W zamian powstała nowa trasa na Bielany, gdzie znajduje się między innymi Miasteczko Akademickie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Została ona otwarta 2014 roku. W 2023r. – powstała trasa do ul. Heweliusza na Jarze.

Źródło informacji:

- strona internetowa MZK

- książka „115 lat komunikacji miejskiej w Toruniu” – J. Bartczak, P. Bohdziewicz,

 W. Olszewski, K. Polcyn – 2006, 2009

- Modernizacja i rozwój sieci tramwajowej w Toruniu – Michał Wojtaszek - 2015

  Po dotarciu do ul. Sienkiewicza zwiedziliśmy Izbę Pamięci Tramwajów Toruńskich oraz zajezdnię. Ekspozycja została otwarta w 2008 roku z okazji przypadającej wtedy 117. rocznicy komunikacji tramwajowej w Toruniu. Na wystawie stałej, zatytułowanej "Ocalić od zapomnienia... tramwaje toruńskie", zobaczyć można m.in. fotografie zajezdni tramwajowej z początków jej istnienia, bilety tramwajowe i kasowniki z różnych lat, akcesoria wyposażenia konduktorskiego, buławy oraz instrumenty zakładowej orkiestry dętej, mundury z lat 1978 – 1990. Oprowadzał nas przewodnik pan Michał Gordon.

Bardzo dziękujemy za życzliwe przyjęcie grupy „60 + z PTTK”.

70 wycieczkę z cyklu „60 + z PTTK” zakończyliśmy przy zajezdni tramwajowej przy ul. Sienkiewicza. Przeszliśmy 4 km.

Następna wycieczka odbędzie się 20 grudnia 2023 roku.

Spotykamy się o godz. 10.00 przy Szpitalu Dziecięcym, ul. Konstytucji 3 Maja.

Celem wycieczki będzie spotkanie z leśniczym.

Długość przejścia wyniesie ok. 5 km.

Wycieczkę poprowadzi przodownik turystyki pieszej PTTK Julita Bąkowska.

ZAPRASZAMY!!!

                                      Relację przygotowała: