LXXXI wycieczka piesza z cyklu „60 + z PTTK”  06 marca 2024r.

 

Hasłem przewodnim naszej wędrówki był  „Toruń pachnący piernikami”. Spotkaliśmy się przy ulicy Stanisław Żółkiewskiego, przy budynku w którym mieści się Zakład Doskonalenia Zawodowego.  Na  początku prowadząca przedstawiła  krótki rys historii pierników w Toruniu.

Trasa wycieczki: Budynek ZDZ ul. Żółkiewskiego- Fabryka Cukiernicza Kopernik S.A. ul. Szosa Lubicka- Przemarsz Winnicą (Młyn Trzeposz)- Starówka ul. Małe Garbary (Pomnik Piernikarki), ul. Strumykowa (Muzeum Toruńskiego Piernika), ul. Rynek Staromiejski Piernikowa Aleja Gwiazd).

         

Historia pierników w Toruniu sięga XIV w. Ich wypiekanie było domeną piekarzy, ale w całym procesie powstawania piernika brało udział wielu rzemieślników i nie tylko, między innymi snycerze, kowale, pszczelarze, bartnicy, kupcy. Toruń miał możliwości, aby zapewnić składniki do piernikowego ciasta. Położony na Ziemi Chełmińskiej, otoczony jest żyznymi ziemiami, rodzącymi wysokiej jakości zboże, z którego pobliskie młyny dostarczały wysokogatunkową mąkę. Należąc do Hanzy, związku kupców i miast, uchodzącego za potęgę gospodarczą Europy, w wymianie handlowej sprowadzał przyprawy korzenne. Otoczony lasami i łąkami zatrudniał zbieraczy miodu, mających monopol na dostarczanie surowca, który mistrzowie piekarscy dodawali do ciasta. Olbrzymie zdolności snycerzy, którzy z pietyzmem przygotowywali drewniane formy do wypieku pierników sprawiły, że toruńskie wypieki przybierały najróżniejsze kształty, niejednokrotnie stając się dziełami sztuki. Te bogato zdobione najczęściej nie były przeznaczone do jedzenia – ze względu na twardość ciasta, która miała zapewnić trwałość zdobień.

          Większy problem nastręcza stwierdzenie, kiedy po raz pierwszy użyto nazwy „piernik”. Przymiotnika „pierny” czyli pikantny, pieprzny, od którego smakołyk wziął swą nazwę, używano do XVI wieku. Samo słowo „piernik” pojawia się na przełomie XV i XVI wieku. Powstanie piernika i nazwanie od pieprzu jego nazwy związane było z dodaniem do popularnego ciasta z mąki i miodu – „miodownika” przypraw korzennych: pieprzu, cynamonu, imbiru, goździków oraz gałki muszkatołowej.

Pierniki toruńskie w minionych wiekach nie zawsze traktowano jako przysmak, lecz często jako dzieło sztuki rzemiosła artystycznego i produkt ekskluzywny. Pierniki takie zyskały dużą popularność w Europie jako upominki i były przechowywane przez właścicieli wśród drogocennych przedmiotów. Toruński rarytas gościł przede wszystkim w domach bogatych kupców, książąt i władców. Warto podkreślić, że składniki piernikowego ciasta, jak miód i przyprawy korzenne, były bardzo drogie. Ich kradzież wiązała się z ciężkimi restrykcjami. Za kradzież miodu rabusia karano chłostą i wygnaniem z miasta, a za rabunek przypraw korzennych skazywano na karę śmierci. Przyprawy, takie jak cynamon, gałka muszkatołowa, anyż, imbir, pieprz, kmin, goździki, były wyceniane drożej niż złoto, które przy bogatszych piernikach służyło za element dekoracji. Niewątpliwie smak i kunszt wykonania toruńskiego piernika sprawił, że wygrał on konkurencję z powszechnie wypiekanymi piernikami w wielu europejskich miastach, między innymi Norymberdze, z którą Toruń konkurował o prymat w produkcji pierników, oraz Królewcu, w którym policja państwowa surowo karała za podrabianie herbu Torunia na wyrobach lokalnych piekarzy i sprzedawanie własnych wytworów jako pierników toruńskich. Kunsztowny toruński specjał stał się prawdziwym hitem i znakiem rozpoznawczym średniowiecznego miasta. Stanowił on gościniec – prezent, pamiątkę – z Torunia. W ciągu wieków obdarowywani byli nim królowie, między innymi Zygmunt III Waza, Władysław IV Waza. Do dzisiaj zachowały się formy piernikarskie z ich podobiznami. Do grona obdarowanych piernikami należą też Jan III Sobieski i Jan Kazimierz. Toruńskie wypieki stanowiły swoistą kartę przetargową w negocjacjach po szwedzkim potopie, a także miały zmiękczyć serce cesarzowej Katarzyny. Stanowiły również prezent z okazji zawarcia małżeństwa przez księcia Prus Ludwika, syna króla Fryderyka Wilhelma II. W czasach współczesnych wyjątkowym prezentem obdarowany został papież Jan Paweł II, dla którego przygotowano specjalny piernik, z rysunkiem układu heliocentrycznego, autografem Mikołaja Kopernika oraz tytułem najznakomitszego dzieła polskiego astronoma „O obrotach sfer niebieskich”.

Sława, smak i wyjątkowość toruńskich pierników zachowały się w literaturze i zapisały we wspomnieniach gości odwiedzających Gród Kopernika. Tworzący w XVII w. poeta Fryderyk Hoffmann, pisząc o najbardziej znanych i najlepszych rzeczach w Polsce, wymienia cztery: gdańską gorzałkę, toruński piernik, krakowską pannę i warszawski trzewik. Z kolei Fryderyk Chopin w liście do swojego przyjaciela pisał, że gdy odwiedzał Toruń, to najbardziej zachwyciły go pierniki, nie fortyfikacje, gotyckie kościoły, krzywa wieża czy ratusz. O wypiekach z Torunia wspominają także Ignacy Krasicki czy Zbigniew Herbert. Także w 1875 roku Bolesław Prus napisał „Chlubę Torunia  stanowią trzy rzeczy - jakaś ukośna wieża, toruński piernik i Mikołaj Kopernik”. Kanon ten po dziś dzień nie stracił chyba na aktualności.

          Piernik to jednak nie tylko łakoć. W dawnych wiekach miał on wieloraką funkcję. Był zarówno zakąską do wódki (mawiano przecież: „Kto nie pija gorzałki i od niej umyka, ten nie godzien słodkiego kosztować piernika”), wykorzystywano go jako suchar wojskowy, który można było przechowywać przez długi czas, dzięki konserwującym właściwościom miodu i przypraw. Były także lekarstwem sprzedawanym w aptekach, a to dzięki leczniczym właściwościom przypraw, które dodawano do ciasta.

          Najstarsze wzmianki o toruńskim piernikarstwie pochodzą z XIV wieku. Źródła z czwartej ćwierci tego stulecia wymieniają kilkakrotnie Mikołaja (Niclasa) Czana, nazywając go piekarzem, względnie ciastkarzem. W XVI wieku źródła toruńskie mówią już wyraźnie o piernikarzach. Wymienia się Simeona Neissera, piernikarza zmarłego na zarazę w 1564. Nazwa „piernikarze” pojawia się także w statucie cechu „piekarzy chleba miękkiego i niewarzonego”.

Także klasztory wypiekały pierniki we własnym zakresie. XVI-wieczny kronikarz Szymon Grunau wspomina o zubożałym klasztorze Panien Cysterek na przedmieściu Torunia, gdzie zakonnice utrzymywały się z wypiekania pierników tak smacznych, iż eksportowano je nawet do obcych krajów.

 

          Następnie żwawym krokiem przemaszerowaliśmy do miejsc, w których odbywa się produkcja tego specyfiku.

 

Fabryka Cukiernicza Kopernik S.A.

 

Historia Fabryki Kopernik to historia ludzi, którzy ją tworzyli. W 1913 roku zakończono budowę nowej większej fabryki na przedmieściach Torunia. To właśnie w tym miejscu wytwarza się wszystkie wyroby Fabryki Cukierniczej Kopernik. W czasie II wojny światowej fabryka uległa zniszczeniu, a większość urządzeń została wywieziona do Niemiec. Receptury oraz metody wypieku przetrwały wraz z ludźmi, którzy przed wojną tworzyli firmę, a po wojnie ciężką pracą odbudowali fabrykę i wznowili produkcję. W trudnych czasach PRL, pomimo nacjonalizacji, załoga kontynuuje tradycje toruńskiego piernikarstwa. W 1982 roku z ich inicjatywy fabryka powraca do samodzielności. Dzięki temu następuje dynamiczny wzrost produkcji i rozszerzenie asortymentu. W 1991 roku, jako pierwszy zakład cukierniczy w Polsce, firma została przekształcona w spółkę akcyjną pracowników, przyjmując obecną nazwę Fabryka Cukiernicza Kopernik S.A. Większość pracowników stała się akcjonariuszami. W tym czasie rozpoczęto inwestycje w nowoczesne linie produkcyjne. Historia Fabryki Cukierniczej Kopernik potwierdza, że ludzie byli i są najważniejszym kapitałem i sercem firmy. Od ponad 260 lat, począwszy od  warsztatu piernikarskiego, przez kolejne fabryki, meandry wojny, czas PRL -u aż do dziś, dzięki nim została zachowana ciągłość i tradycyjne receptury wypieku Jedynych Prawdziwych Toruńskich Pierników.

 

          Po serii historycznych wiadomości dla relaksu pomaszerowaliśmy w stronę Młyna Trzeposz.  Z tym młynem łączy się legenda "O siostrze Katarzynie". To właśnie tam urodziła się i wychowała córka młynarza - Katarzyna. Pewnego dnia matka dziewczynki zachorowała i zmarła, a jej ojciec postanowił powtórnie się ożenić. Pech chciał, że wybrał sobie straszną jędzę, która była podła dla pasierbicy. Pewnej nocy Kasia usłyszała wołanie o pomoc. Wybiegła z domu i dostrzegła ukochanego kocura macochy, który miał zamiar pożreć malutką muszkę. I to właśnie myszka - ludzkim głosem - wzywała o zmiłowanie. Dziewczynka nie zastanawiając się ani chwili dobiegła do kocura i uwolniła zwierzątko z jego łap. Pech chciał, że całą tę scenę z okna młyna widziała macocha, która za to wygnała dziewczynkę z domu. Mała Kasia postanowiła udać się do Torunia, gdzie znalazła schronienie w klasztorze Panien Benedyktynek. Życzliwie przyjęta zaczęła pracować w kuchni. Minęło wiele lat. Miasto nawiedziły wojny, zarazy i głód. Głodni mieszkańcy przychodzili do sióstr po jedzenie, jednak zapasy klasztoru szybko się skończyły. Którejś nocy coś zbudziło Katarzynę. W ciemności dostrzegła małą myszkę - tę samą, którą ocaliła z rąk kocura. Gryzoń okazał się być mysim królem, który teraz postanowił się odwdzięczyć za uratowanie życia. Zaprowadził Katarzynę do zapomnianych podziemi klasztoru, w których znalazła wiele skrzyń wypełnionych po brzegi piernikowym ciastem. Obudziła wszystkie siostry i wspólnie przez całą noc wypiekały pierniki. Rano bramy klasztoru otworzyły się ponownie i zaczęto rozdawać wypieki. Wdzięczni mieszkańcy w podzięce za dary nazwali pierniki "Katarzynkami", a ich kształt przypominający sześć złączonych ze sobą medalionów, pozostaje niezmienny aż po dziś dzień.

 

          Następny przystanek naszej wędrówki po Toruniu pachnącym piernikami to powrót do historii.

Jan Weese, założyciel jednego z toruńskich rodów piernikarskich, urodził się w 1731 roku w Toruniu, jako syn konwisarza (rzemieślnika zajmującego się wyrobem przedmiotów z cyny i spiżu), Gottfrieda z Gdańska. W 1751 roku został przyjęty w poczet bractwa piernikarskiego, a tytuł mistrzowski zdobył w 1760 roku. W 1763 poślubił wdowę po piernikarzu J. S. Schreiberze ― Dorotę i stał się właścicielem niewielkiego rzemieślniczego warsztatu piernikarskiego, który firmował odtąd swoim nazwiskiem. Rodzina Weese dobrze wiedziała, jaki potencjał tkwi w piernikach. Swoje wyroby wysyłała do Gdańska, Królewca i Warszawy. Wnuk Jana, Gustaw, rozszerzył działalność zakładu, przekształcając go w fabrykę. Zastosowanie napędzanej parą maszyny umożliwiło masową produkcję pierników. Dzięki temu Jan Gustaw zaopatrywał w pierniki niemal całe Niemcy. Za sprawą rodziny Weese historia toruńskiego piernikarstwa nabrała rozmachu, a toruński produkt zdobył sławę nie tylko w Europie, lecz także – według ówczesnej prasy – w Afryce. Kolejni potomkowie rozbudowali i unowocześnili fabrykę.  Następcą Gustawa był jego syn, Robert Weese, który zmarł w wieku 38 lat w Saksonii, a wdowa po nim ― Anna Weese ― wyszła za mąż za Friedricha Hübnera. W 1885 roku zbudował on przy ulicy Strumykowej w Toruniu fabrykę pierników, która rozwijała się dynamicznie, a sam Hübner otrzymał od Wilhelma I Hohenzollerna tytułu nadwornego dostawcy pierników.

          Kolejni właściciele fabryki ― Gustaw Bernhard i Max Albert ― otworzyli nowe przedstawicielstwa firmy Weesego w całej Rzeszy. W latach 1905−1915 wznieśli zakład w dzielnicy Mokre. Koszt budowy wyniósł 750 tysięcy marek, a sam zakup maszyn do wyrobu czekolady i polewy czekoladowej pochłonął ponad 25 tysięcy marek. W ciągu jednego dnia pracy można tam było wyprodukować 200 tysięcy katarzynek, jednego z najbardziej rozpoznawalnych dziś rodzajów toruńskich pierników. Rodzina Weese jako pierwsza w Toruniu stosowała tak zwane piece łańcuchowe; zastąpiła też stare maszyny nowoczesnymi urządzeniami napędzanymi silnikami elektrycznymi. Zwiększenie produkcji sprawiło, że pierniki zaczęto transportować nie tylko do Niemiec, ale też do Chin, Turcji, Japonii, Bułgarii, Honolulu oraz do krajów Afryki. Zakład produkcyjny na Mokrem zajmował obszar 27 000 metrów kwadratowych i zatrudniał nawet do 300 osób w sezonie. W Toruniu stoją obecnie tylko dwa budynki zakładów Weesego. W jednym z nich Fabryka Cukiernicza „Kopernik” S.A. kontynuuje piernikarskie tradycje, jako najstarszy w Polsce i jeden z najstarszych w Europie producentów pierników i słodyczy. W drugim mieści się Muzeum Toruńskiego Piernika ― oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu. To tutaj historia ma smak i zapach. Aż do 1939 r. fabryka należała do spadkobierców z rodu Weese. 10 stycznia 1939 r. Gustaw Weese, nie wytrzymując konkurencji mniejszych wytwórni piernikarskich oraz z powodu zadłużeń hipotecznych, sprzedaje fabrykę za 500 tys. zł Związkowi Spółdzielni Spożywców RP "Społem". Gdy we wrześniu tego roku wybucha wojna, Weese wraca do Torunia i na polecenie Niemiec zarządza fabryką. Przed zakończeniem wojny wywozi do Niemiec zdecydowaną większość maszyn. Tych samych, które przed wojną już raz sprzedał. Dawne zabudowania fabryki na Nowym Mieście kupiło miasto w 1927 r. z przeznaczeniem na Żeńską Szkołę Przemysłową. W czerwcu 2015 roku w budynku dawnej fabryki otwarte zostało Muzeum Toruńskiego Piernika.

          Na skrzyżowaniu ulic Królowej Jadwigi i Małe Garbary uwagę zwraca stojąca pośrodku rzeźba - postać kobieca. To piernikarka toruńska. Spieszy z koszem pełnym najbardziej toruńskich pierników- „katarzynek” . Figura upamiętnia oczywiście toruńskie tradycje piernikarskie sięgające XIV w., ale przede wszystkim nawiązywać ma do niedalekiej  fabryki pierników Weese, założonej w 1760 r. przy ul. Strumykowej, sięgającej zapleczem do ul. Małe Garbary. Rzeźba toruńskiej piernikarki- całkiem udane dzieło toruńskiego artysty Tadeusza Porębskiego- wykonano w 2011 roku.  Pomnik jest wykonany z brązu, pomalowany kolorem zielonym, a dokładniej grecką patyną.

          Następny punkt wędrówki „Piernikowa Aleja Gwiazd”

 

          W 2003 r. na toruńskim Rynku Staromiejskim zostały odsłonięte pierwsze dwie tabliczki w kształcie toruńskich pierników "katarzynek" z autografami aktorki Grażyny Szapołowskiej i światowej sławy astronoma Aleksandra Wolszczana. Dzisiaj Piernikowa Aleja to już ciąg mosiężnych "katarzynek" umieszczonych w granitowych płytach chodnika przed Dworem Artusa. Znajdują się tam podpisy znanych polskich aktorów, muzyków, polityków i pisarzy. Łączy ich Toruń - jako miejsce urodzenia, miasto edukacji lub początków kariery. Piernikową Aleję Gwiazd zainicjowali wspólnie: Urząd Miasta Torunia oraz producent toruńskich pierników - Fabryka Cukiernicza "Kopernik". W ten sposób postanowiono honorować co roku dwie wybitne postacie związane z miastem. Ceremonia odsłonięcia dwóch kolejnych tablic odbywa się co roku 24 czerwca podczas Święta Miasta i ma charakter widowiskowej gali. Przy dźwiękach orkiestry laureaci wkraczają do Piernikowej Alei po czerwonym dywanie, by przeciąć sznury wielkiego bukietu biało-błękitnych balonów, podtrzymujących tkaninę okrywającą "katarzynki". Strzelają fajerwerki, sypie się confetti, nie brakuje też w oprawie widowiska akcentów teatralnych, jak złote rybki, świece i ptaki egzotyczne. W blasku fleszy gwiazdy rozdają autografy, a całość wieńczy koncert dla publiczności.

 

W tym miejscu zakończyliśmy 81 wycieczkę Toruń pachnący piernikami.

 Następna wyprawa 13 marca 2024 roku. Spotykamy się o godz. 10.00 – plac Rapackiego przy Dębie Astronomii, pomniku przyrody.

Trasa piesza wyniesie około 5 km. Prowadząca Teresa Karasiewicz przodownik turystyki pieszej PTTK.

Organizator prosi o zabranie długopisów.

 

 

 

                              ZAPRASZAMY!                                       

Relację przygotowała: Hanuta Gorzka – przodownik turystyki pieszej PTTK