- Autobusem MZK (nr 151) uczestnicy WR dotarli w mroźny poranek (ok. -4 ºC) do Małej Nieszawki.

Mała Nieszawka, wieś w gminie Wielka Nieszawka. Jej historia rozpoczyna się od 1230 r. kiedy to na Kujawy przybyła grupa 7 rycerzy krzyżackich pod wodzą Hermana Balka. Już w następnym roku Krzyżacy po przekroczeniu Wisły rozpoczęli szeroką ekspansję w ziemi chełmińskiej. W krótkim czasie w Nieszawie powstała drewniano – ziemna warownia, którą w 2 poł. XIII w. zastąpiono na murowaną. W oparciu o zamek utworzono okręg administracyjny – komturstwo  nieszawskie. Pierwszy komtur Henryk jest wymieniony w 1250 r. Komturstwo  obejmowało m.in. osady: Stawki, Rudak, Kozibór, Mała Nieszawka oraz Piaski. W 2 poł. XVI w. brzegi Wisły od Gdańska do Torunia zostały skolonizowane przez przybyszów z dzisiejszej Holandii zwanych mennonitami albo olendrami (W czasie reformacji we Fryzji doszło do rozłamu w kościele katolickim, powstały odrębne wspólnoty protestanckie). Tym mianem Polacy określali zarówno osadników przybyłych z Holandii jak też niemieckich ewangelików i przedstawicieli innych narodowości (najczęściej byli to Szkoci i Węgrzy, czasem Polacy) osiedlających się nad Wisłą i korzystających z tych samych przywilejów. Jako jedna z nielicznych w Polsce Gmin Wielka Nieszawka posiada wsie o zachowanym układzie urbanistycznym. Mała  i Wielka Nieszawka stanowi jedność właśnie ze względu na ten układ. Obserwujemy tu charakterystyczny, tzw.: układ zabudowy  w formie dwurzędówki bagiennej, charakteryzujący się tym, że zagrody stoją rzędem wzdłuż drogi a pola w formie pasów ułożone są prostopadle do niej, oddzielone od siebie rowami odwadniającymi. Występuje tu zabudowa drewniana i murowana pochodząca z przełomu XIX i XX w.

- Z przystanku MZK uczestnicy przeszli do dawnego zboru menonickiego, obecnie kościoła.
Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Małej Nieszawce – parafia rzymskokatolicka w diecezji toruńskiej, w dekanacie Toruń IV, z siedzibą w Małej Nieszawce.
Z początku kościół należał do parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Toruniu-Podgórzu. Pierwszym proboszczem katolickim, który sprawował opiekę nad kościołem, był ks. Mieczysław Sidziński, mianowany na to stanowisko 1.07.1948 r. Kuria Metropolitalna w Gnieźnie zabiegała o stworzenie samodzielnej parafii w Małej Nieszawce, jednakże wszystkie postulaty w tej sprawie były rozpatrywane negatywnie przez ówczesne władze województwa. Udało się to dopiero w 1978 r. za sprawą dekretu kard. Stefana Wyszyńskiego. Wkrótce po dekrecie zaczęto budowę plebanii oraz kaplicy Najświętszej Marii Panny Wspomożycielki Wiernych, którą ukończono w 1993 r. Kaplica otrzymała status kościoła pomocniczego.

Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1890 r. Jest to dawna świątynia zboru menonickiego. Przejęty został  przez kościół katolicki w 1945 r. Kościół jest drewniany, jednonawowy konstrukcji zrębowej. Orientowany, salowy, prezbiterium nie wydzielone z nawy, zamknięte trójbocznie z małą zakrystią. Kruchta od frontu z trójkątnym szczytem. Dach jednokalenicowy z czworoboczną wieżyczką w części frontowej. Zwieńczoną dachem namiotowym z chorągiewką z datą budowy. Wewnątrz belkowe stropy płaskie. Podłoga drewniana. Nawę poprzedza od frontu kruchta. Fronton zakończony trójkątnym szczytem. Obiekt pokryty dachem jednokalenicowym. W części frontowej umieszczono na nim czworoboczną wieżyczkę z dachem namiotowym z metalową chorągiewką z datą budowy (1890).

- Po zapoznaniu się z historią którą przedstawiła Hania Czech i obejrzeniu kościoła uczestnicy wyruszyli drogą / ulicą Topolową i Wałową w kierunku ruin zamku krzyżackiego. Po uzyskaniu zgody weszliśmy na niewielkie zadrzewione wzgórze na którym znajdują się pozostałości / fundamenty po tym zamku.

Warownia w Nieszawie – zwała się z łaciny castrum Nissoue, czyli Nieszawa. A stanowił ją gródek ziemno-drewniany. Drewniany zamek stał się siedzibą komtura i konwentu. Pierwszy znany komtur, Henryk, został wymieniony w 1250 r. Później Krzyżacy mówili o nim Vogelsang, co należy tłumaczyć jako Ptasi śpiew. Obszar komturstwa nieszawskiego obejmował wąski pas ziemi wzdłuż Wisły: od dzisiejszej Brzozy do ujścia Strugi Zielonej z istniejącymi osadami: Stawki, Rudak, Kozibór, Mała Nieszawka oraz Piaski. Ten punkt miał być przyczółkiem, z którego rycerze zakonni będą wyprawiać się na przeciwny brzeg Wisły przeciwko pogańskim Prusom najeżdżającym często Kujawy i Mazowsze. W 1327 r. zaczęli budowę prawdziwego zamku warownego w Małej Nieszawce. Nie jest on najstarszym murowanym zamkiem krzyżacki na ziemiach polskich (starsze wzniesiono w Chełmnie, Starogrodzie, Toruniu). Budowę prowadzono do lat 80. XIV w. Warownia składała się z zamku właściwego oraz dwóch podzamczy, otoczona była szeroką i głęboką fosą zasilaną z płynącej w pobliżu Wisły. Warownia w Nieszawie musiała prezentować się okazale, skoro była nazywana „Kaiserlich – Schloss” – zamkiem cesarskim. Posiadłości krzyżackie na lewym brzegu Wisły spędzały sen z oczu kolejnym władcom Polski, dlatego przy okazji rokowań w 1414 r. w Grabowie oraz w 1416 r. w Wieluniu występowali oni o ich zwrot. Dopiero traktat pokojowy w 1422 r. zawarty nad jeziorem Mełno pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem Pawłem von Russdorf doprowadził do zwrotu spornych ziem. Na mocy pokoju mełneńskiego Krzyżacy zobowiązali się do rozebrania zamku krzyżackiego w Nieszawie (co częściowo uczynili, około 1424 r.) oraz zrzekli się praw do wszystkich obszarów położonych na lewym brzegu rzeki Wisły. W ten sposób Zakon Krzyżacki stracił swój przyczółek wypadowy i schronienie w czasie wypraw łupieżczych przeciwko Polsce. W latach 1431-35 Krzyżacy nadal byli w posiadaniu zamku Dybów oraz częściowo rozebranego zamku w Nieszawie i prawdopodobnie w tym czasie zostały odbudowane pewne elementy obronne warowni. Pokój brzeski w 1435 r. definitywnie przyznał oba zamki Koronie Polskiej. Krzyżacy opuścili je i od tego czasu zamek w Małej Nieszawce (to, co z niego pozostało po rozbiórce) nie odegrał już żadnej historycznej roli, powoli ulegając dalszym zniszczeniom i rozbiórkom na cegłę. Dziś niedaleko wału nadwiślańskiego wzniesionego w XIX w. znajduje się niewielkie wzgórze, w całości porośnięte drzewami i krzakami. Kryje ono fundamenty krzyżackiej warowni na ziemiach polskich, badanej przez archeologów w latach 1975-80.

- Po wysłuchaniu informacji historycznej i obejrzeniu pozostałości po zamku wyruszyliśmy wzdłuż wału wiślanego do Fortu X, przy którym zrobiliśmy sobie postój.
Od Fortu X zeszliśmy na szlak turystyczny i brzegiem rzeki Wisły dotarliśmy do kolejnych tym razem okazalszych ruin czyli Zamku Dybów. Po ich obejrzeniu przeprawiliśmy się przez „Małą Wisełkę” i weszliśmy na most im. J. Piłsudskiego którym dotarliśmy na Plac Rapackiego który był metą naszej wędrówki.

                                                                         Opracował: Tadeusz Perlik.