CXXVII- wycieczka piesza z cyklu „60 + z PTTK” 19 lutego 2025r. 

      127. wycieczka krajoznawczo-piesza z cyklu 60 + z PTTK, zorganizowana przez Oddział Miejski PTTK w Toruniu Hasłem przewodnim naszej wędrówki był  Historia Żydów w Toruniu. Spotkaliśmy się o godz. 10.00 przy pomniku Flisaka na Rynku Staromiejskim.

                 Po krótkim  przybliżenie historii  toruńskich Żydów, życia codziennego kupców i rzemieślników. Wyruszyliśmy poznawać historię ludzi i miejsc, które wpisały się w świat toruńskich wyznawców religii mojżeszowej. Miejsca w których żyli, modlili się i prowadzili swoje interesy Toruńscy Żydzi.

       Rynek Staromiejski Statuetka grającego na skrzypkach flisaka.

Statuetka grającego na skrzypkach flisaka otoczonego zasłuchanymi żabami, w formie fontanny, jest dziś jednym z symboli Torunia. Symboli, który odwołuje się do nierozerwalnego związku dobrobytu Torunia z Wisłą, będącą w dziejach miasta arterią komunikacyjną łączącą go ze światem, a przez to wpływają na rozwój jego gospodarki i kultury. Twórcą toruńskiego Flisaka był Georg Wolf (1858-1930), pochodzący z toruńskiej rodziny żydowskiej.
       Po ukończeniu szkoły średniej, Wolf najpierw studiował architekturę w kolegiach artystycznych w Wiedniu i Monachium. Pod wpływem silnej skłonności przerzucił się jednak na rzeźbę i w latach 1888-1890 uczęszczał do Berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych (pod kierunkiem Fritza Schapera). Od 1890 miał własną pracownię w Charlottenburgu.  Prezentował swoje prace na wielu wystawach berlińskich.

       Rynek Staromiejski 5.  W 1863 r. kamienicę tę kupił żydowski kupiec, Marcus Henius. W 1868 r. uruchomił on w oficynach kamienicy fabrykę spirytusu i likierów oraz prowadził gospodę. Szczególnie upodobali sobie ją flisacy, którzy odbywali tu obrzędy pasowania na flisa młodych flisaków, tzw. fryce. Z tym faktem związana jest postać Grubej Maryny (figura bachusa siedzącego okrakiem na wielkiej beczce pełnej piwa), umieszczonej pierwotnie w gospodzie.

          Chełmińska 6.  W 1848 r. Gerson Hirschfeld - jeden z najbogatszych ówcześnie Żydów toruńskich - założył tu fabrykę wódek i likierów ze sklepem detalicznym i hurtownią. W lokalu znajdował się tzw. szynkwas, spełniający funkcję lady czy bufetu, na którym były ustawione butelki i dzbanki z trunkami oraz kufle. Specjalnością firmy były „Toruńskie krople życia” i „Gorzka pomarańczówka”. Te gatunkowe wódki, „znane ze swej dobroci, zawdzięczające swoją sławę niezrównanemu zestawowi najszlachetniejszych, najaromatyczniejszych ziół i korzeni leczniczych”, były nagradzane w Australii i Austrii. W 1862 r. Hirschfeld wymieniany był również jako właściciel restauracji i szynkowni „Książęca Korona” ogrodem i kręgielnią, usytuowanej przy ul. Bydgoskiej 106. Napoje wyskokowe, zwane wówczas „gorącymi” albo „rozpalającymi”, serwowane były przez cały rok, od rana do wieczora, cieszyły się również dużym powodzeniem w okresie międzywojennym.

          Rynek Staromiejski 36. Kamienica ta stała w Rynku Staromiejskim na miejscu obecnego domu towarowego PDT, pod nr 36, sąsiadowała z kamienicą Pod Gwiazdą. W 1880 r. żydowski kupiec Moritz Simon Leiser został właścicielem średniowiecznej kamienicy, którą następnie w 1906 r. całkowicie i destrukcyjnie przebudował i połączył z sąsiednią (południową). Znalazł się tu największy sklep konfekcyjny w Toruniu - skład bławatny (prowadzący sprzedaż materiałów wełnianych, bawełnianych, lnianych i innych).

          Szeroka 46- mieszkanie Hirsch Kalishchera. Urodzony w Lesznie w Wielkopolsce, od 1808 mieszkał z rodzicami w Toruniu  w kamienicy przy ul. Szeroka 46, której był właścicielem od 1845 roku (przejściowo 1819-1823 w Nieszawie, gdzie się ożenił). Otrzymał szerokie wykształcenie talmudyczne, które następnie rozwijał przez samodzielne studia. W 1825 r. rodzina Kalischerów, w tym Hirsch, wystąpiła przeciwko starszym gminy żydowskiej w Toruniu, gdyż uważali, że nowy rabin Herman Siemon Leiser jest dla wiernych zbyt mało ortodoksyjny. W latach 1862-64 popadł w ostry spór z gminą żydowską, sprzeciwiając się reformom religijnym. Pod koniec życia mieszkał w domu przy ul. Szczytnej. Był to najbardziej znany rabin z Torunia, którego dziełem była książka "Drishat Zion" (Tęsknota za Syjonem) z 1862 roku. Na ścianie kamienicy przy ul. Szerokiej 46 jest zawieszona pamiątkowa tablica. Pochowany na cmentarzu żydowskim na Jakubskim Przedmieściu, zlikwidowanym przez władze komunistyczne w 1975.

          Szeroka 24   Od 1858 r. tutaj fabrykę likierów posiadał Wolff Sultan, wielbiciel literatury i dobrych trunków.  Był one też właścicielem gorzelni koniaków przy ul. Podmurnej 28. (dzisiejsza gęsia szyja, Barani łeb)
Żoną Wolffa Sultana była Johanna Barnass (1834–1898); ich wnuczki: Clara Paula zginęła w Auschwitz w 1943 r., natomiast Grete Sultan, znana pianistka z Berlina, zmarła w Nowym Jorku w 2005 r. w wieku 99 lat.

          Szeroka 25    Siedziba firmy J.G. Adolph, założonej w 1809 r. przez Johanna Gottlieba Adolpha, żydowskiego kupca towarów kolonialnych, cygar oraz win, w tym win własnej produkcji. Adolphowie produkowali alkohole, w tym słynny ówcześnie trunek - Toruńskie Krople Życia (Thorner Lebenstropfen).
W 1900 r. powstały nowe zabudowania fabryki spirytusu J.G. Adolph przy ob. ul. Kościuszki 85 na Mokrem.
Obok win, sprowadzanych z najbardziej renomowanych firm światowych, Adolph polecał towary delikatesowe i kolonialne oraz cygara. Fabrykę likierów Adolph prowadził do 1921r.

          Szczytna 10- 12 Zabudowane gotyckimi kamienicami parcele pod nr 10 i 12 przy ul. Szczytnej na Starym Mieście od 1843 r. należały do gminy żydowskiej. Budynek synagogi zbudowano natomiast w 1847 r. na tyłach obu parcel. Zespół budynków gminy żydowskiej istniał tu do października 1939 roku, kiedy to niemieckie gestapo zlikwidowało "problem żydowski" w Toruniu. Gruz pochodzący z rozbiórki żydowskiej synagogi przekazano osiadłym w okolicach miasta bauerom.

          Szczytna 15. Miejsce działalności Isaaca Miesesa ul. Szczytna 15
Isaac Mieses (1802-1883) jest jednym z Żydów toruńskich, których działalność odcisnęła piętno w kulturze i zyskała szeroki rozgłos, zwłaszcza w środowisku żydowskim, gdzie za życia był znany i szanowany. Mieses był uczonym, kabalistą i filozofem.

          Podmurna 52 . Wśród znanych rodzin Żydów toruńskich nie można pominąć fotografów Jacobich. Samuel Jacobi, urodzony w 1783 r., według tradycji rodzinnej przywiózł z Paryża do Torunia pierwszy aparat fotograficzny, założył atelier w 1845 r. Fotografie z atelier Jacobich ul. Podmurna 52 nagradzane były na wystawach we Lwowie i Poznaniu, zdobyły największe uznanie królowej Szwecji, a cesarz Wilhelm II przysłał list dziękczynny. Wnuczka Alexandra Jacobiego, Johanna Alexandra, urodzona w Toruniu w 1896 r., zrobiła pod nazwiskiem Lotte Jacobi wielką światowej rangi karierę jako artysta fotograf. Po włączeniu Torunia w 1920 r. do Rzeczypospolitej rodzina Jacobich wyemigrowała do Berlina, a w1935 r. do USA.

          Łazienna 14. Narożny budynek przy ul Łaziennej 14 reprezentuje styl klasycyzmu, powstał w 1867 r. na miejscu wcześniejszej, sięgającej średniowiecza zabudowy i pełnił funkcje łaźni publicznej. W okresie międzywojennym działała tu jedyna w Toruniu żydowska łaźnia rytualna.
Od pocz. XIX w. miejsce to było własnością znanych toruńskich Żydów: bankiera Jacoba Lewina (1804 r.), później braci Hirscha i Moritza Kalischerów, później Louisa Lewina.
Zakład kąpielowy w tym miejscu Louis Lewin otworzył w 1877 r., oferując m.in. kąpiele rzymskie, pryśnikowe (prysznicowe), z dodatkiem soli.

          Przedzamcze 8.  Była siedziba Szpitala Miejskiego , w którym pracował dr Johann Wentscher - pionier w dziedzinie transplantologii skóry, dzięki jego staraniom w roku 1897 zakupiono pierwszy aparat rentgenowski dla szpitala .

          Prosta 10  W 1822 roku gmina żydowska wynajęła od cieśli Caro pomieszczenia na miejsce modlitw w kamienicy przy ul. Prostej 10 , ale wkrótce okazało się, że jest to za mały lokal dla szybko rozwijającej się wówczas wspólnoty. Gmina nadal nie uzyskiwała zgody na kupno proponowanej działki budowlanej.

          Wysokiej 16 miejsce modlitw na Nowym Mieście. Kamienica ta jest obecnie siedzibą Towarzystwa Naukowego. Zachował się regulamin tej świątyni, z roku 1828, który regulował między innymi sprawę utrzymania świątyni. Koszty dzierżawy, sześćdziesiąt talarów rocznie, mieli pokrywać wierni, wnosząc opłatę za wynajem ławek.

          Cmentarz.  Nekropolia powstała najprawdopodobniej już w 1723 r. Wiemy to na podstawie zachowanego protokołu Rady Miejskiej miasta Toruń z dnia 5 lutego 1723 r., w którym pojawił się zapis dotyczący rozpatrzenia prośby o ogrodzenia miejsca pochówku zmarłych Żydów. Jednak dokładną lokalizację poznajemy dopiero z planów miasta z początku XIX wieku. Co ciekawe, dopiero na początku lat 80. XIX stulecia doprowadzono do budowy płotu. Nieco wcześniej, bo w 1879 r. wybudowano drewniany dom przedpogrzebowy. Cmentarz podzielono na cztery kwatery i zadrzewiono. W 1925 r. w związku ze zmianą przebiegu ul. Pułaskiego dokonano korekty od tej strony ulicy i wybudowano nowe ogrodzenie wraz z bramą główną, której filary stoją do dziś. Powierzchnia kirkutu wynosiła ok. 0,70ha. W czasie II wojny światowej nie zlikwidowano go pomimo takich zamiarów zaś budynki wynajęto osobie prywatnej. Proces dewastacji rozpoczął się dopiero po ( od 1963 r.) i przeprowadzono inwentaryzację, wg której doliczono się 84 nagrobki z białego marmuru i 59 z czarnego granitu. Tu należy nadmienić, że Zarząd Zieleni Miejskiej zobowiązał się do składowania kamieni nagrobkowych przedstawiających wartość majątkową na zabezpieczonym terenie. W praktyce oznaczało to składowanie ich na terenie zakładów kamieniarskich i wykorzystywanie ich jako tzw. “nagrobki powtórnego użytku”. Czego nie zabierali kamieniarze to zostało rozkradzione przez mieszkańców. O usunięciu pozostałych nagrobków wzmiankowano już w 1966 r.  Ostateczną decyzję o likwidacji władze miejskie wydały w 1972 r., co praktycznie nastąpiło w 1975. Stało się to pomimo, że nie upłynęło ustawowe 40 lat od ostatniego pochówku, a ten nastąpił w 1949 r. Przeprowadzono ją w wielkim pośpiechu. Jak relacjonował jeden ze świadków, mężczyzna mieszkający na terenie kostnicy:

Śpieszyli się, jakby chcieli zatrzeć wszystkie ślady. Maszyny, ludzie, ładowarki. Gruz z nagrobków zabierało także wojsko. Podobno budowali z tego stołówkę. Tak przynajmniej słyszałem. Gdy się tutaj wprowadziłem, fragmenty płyt nagrobkowych były już ułożone na ziemi. Zastępowały chodnik. tak jest do dzisiaj, bo nikt niczego nie zmieniał.

 W 2009 r. uporządkowano teren po byłym kirkucie. M. in. osadzono metalowe furki w dawnej bramie oraz odsłonięto kamień z tablicą upamiętniającą cmentarz oraz rabina Cwi  Hirsz Kaliszera - najwybitniejszą postać tam pochowaną. Ponadto uznano rosnącą tam lipę drobnolistną za pomnik przyrody i nadano jej imię Rabina Kaliszera. W 2010 r. zamontowano tablicę informacyjną w miejscu dawnego domu przedpogrzebowego oraz mniejsze tabliczki informujące o cmentarzu od strony ul. Antczaka i ul. Pułaskiego. W 2012 r. udało się na nowo obmurować cmentarz.      

W tym miejscu zakończyliśmy CXXVII wycieczkę Historia Żydów w Toruniu.

Następna wyprawa 26 lutego 2025 roku. Spotykamy się o godz. 10.00 –  przy dworcu PKP Toruń Wschodni (pl. Fryderyka Skarbka). Temat wycieczki "Kopernik i jego Toruń".

Trasa piesza wyniesie około 5 km. Prowadząca Teresa i Grzegorz Karasiewicz przodownicy turystyki pieszej PTTK.

Przebieg trasy do wpisania w książeczkach OTP:

19.02.2025r. Toruń, ul. Rynek Staromiejski, ul. Chełmińska, ul. Szeroka, ul. Szczytna, ul. Podmurna, ul. Łazienna, ul. Przedzamcze, ul. Wysoka, ul. Prosta, ul. Kazimierza Puławskiego. („Historia żydów w Toruniu” –60+ z PTTK) 4 km.

                              ZAPRASZAMY!                                       

Relację przygotowała: Hanuta Gorzka – przodownik turystyki pieszej PTTK