TORUŃ - Gniewkowo.

(odcinek międzynarodowego szlaku turystycznego  E-11  Słubice - Ogrodniki)

Przedstawiany szlak rozpoczyna się przy BORT-PTTK na Placu Rapackiego 2 i przebiega na długości 30 km przez łąki nadwiślane i obszary leśne Puszczy Bydgoskiej kończąc się na dworcu PKP w Gniewkowie. W 1995 r. szlak został oznaczony kodem E-11.

 Serdecznie zapraszamy na wędrówkę.

0,0 km Toruń (BORT-PTTK Plac Rapackiego 2). Dojazd MZK - początek znakowanego szlaku turystycznego w kolorze niebieskim.

1,4 km Toruń (camping "Tramp" ul. Dybowska). W tym miejscu szlaki turystyczne (czerwony i niebieski) rozdzielają się. Można skorzystać z okazji aby szlakiem czerwonym dojść do ul. Majdany w celu obejrzenia rezerwatu przyrody "Kępa Bazarowa". Rezerwat leśny został utworzony w 1987 r. na powierzchni 32,40 ha w celu objęcia ochroną lasu łęgowego wierzbowo-topolowego znajdującego się na wiślanej wyspie zwanej Kępą Bazarową.

1,8 km Toruń (ruiny zamku "Dybów"). W 1422 r. nad jeż. Mełno w ziemi chełmińskiej został podpisany traktat pokojowy nazwany Pokojem Mełneńskim. Na mocy jego postanowień Krzyżacy zrzekli się na rzecz króla Władysława Jagiełły ziem na lewym brzegu Wisły (komturii nieszawskiej). Granica państwowa miała przebiegać środkiem koryta rz. Wisły. Krzyżacy zobowiązani zostali do rozebrania zamku komturskiego w Nieszawie. Po objęciu tych ziem w posiadanie król Władysław Jagiełło buduje ok. 1424 r. vis-a-vis Torunia zamek, który miał strzec granic polski. Zamek oraz powstała osada są nazwane wymiennie Dybowem lub Nową Nieszawą. Z czasem osada stała się poważnym konkurentem dla toruńskich kupców i mieszczan pozbawiając ich wielu dochodów. Okazją do zniszczenia konkurenta okazała się wojna 13-letnia (1454-66) podczas której mieszczanie toruńscy udzielali znacznej pomocy materialnej i finansowej królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. W zamian wymogli na królu zniszczenie konkurencyjnej osady przez przeniesienie w 1460 r. w górę rz. Wisły na jej obecne miejsce. Zamek "Dybów" - został zbudowany w latach 1423-62 przez króla Władysława Jagiełłę jako przeciwwaga zamku krzyżackiego w Toruniu. 

Zamek powstawał etapami, w pierwszej kolejności zbudowano budynek mieszkalny (lata 1423-25), potem na początku lat 30-tych XV wieku okolono budynek murem obwodowym i dobudowano wieżę bramną od strony południowej. Wreszcie w latach 1454-62 dokonano przebu­dowy wieży bramnej (wjazdowej) na basztę oraz podwyższono mury obwodowe. W latach 1425-56 zamek służył jako siedziba burgrabiego królewskiego a następnie stanowił siedzibę starostwa królewskiego. Pierwszym starostą dybowskim był Jan Kościelecki. 

W 1431 r. Krzyżacy za pomocą toruńskich mieszczan zniszczyli osadę przyzamkową i zdobyli zamek, utrzymując go do 1435 r. W 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk nadał słynne tzw. "Statuty Nieszawskie" przebywając w zamku "Dybów". W 1655 r. wojska szwedzkie próbowały wysadzić potężne mury zamku dokonując częściowych zniszczeń. W 1813 r. w ruinach zamku broniła się skutecznie grupa około 40 żołnierzy francuskich pod dowództwem płk Suvary przed naciera­jącymi wojskami rosyjskimi. W 1848 r. zamek dybowski został włączony w obwód fortyfikacji miejskich. Wykuto wtedy nowe strzelnice w obwodzie murów zamku zacierając pierwotny XV-wieczny układ starych strzelnic. Do naszych czasów znakomicie zachował się obwód murów zam­kowych. W trzech narożnikach na murach znajdują się ślady nadwieszonych narożnych wieżyczek. W części południowej zamku zachowały się ruiny wieży bramnej (wjazdowej), która w latach 70-tych naszego stulecia została w całości zrekon­struowana. Nieodpowiedzialne zachowania ludzi i przypadkowo wzniecony pożar zdewastowały odrestaurowany obiekt. W części północnej murów obwodowych na zewnątrz zamku zachowany czytelny układ ścian dawnego budynku mieszkalnego. Wewnątrz zamku znajduje się niezabudo­wany płaski dziedziniec na rzucie prostokąta.

3,9 km Toruń (Fort X). Nadbrzeżna bateria ziemna - bo takie było przeznaczenie obiektu powstała w okresie rozbudowy twierdzy fortowej Toruń w latach 1878-84. Bateria została wyposażona w ceglany schron dla załogi oraz dodatkowo otoczona mokra fosą do dziś zachowaną. Do 1920 r. bateria nosiła niemiecką nazwę "Batterie Grunthalmuhle" a później nazwę "Baterii Nadbrzeżnej". Obiekt jest dostępny do obejrzenia. Obok baterii ciągnie się wzdłuż rz. Wisły wał przeciwpowodziowy.

5,9 km Mała Nieszawka (ruiny zamku). W 1230 r. przybyli na ten teren Krzyżacy obejmując darowane w 1230 r. przez ks. mazowieckiego Konrada okoliczne ziemie. W tym też czasie został wzniesiony pierwszy na ziemiach polskich zamek krzyżacki będący siedzibą komtura krzyżackiego. Komtur stał na czele okręgu administracyjnego - komturii. Pierwszym wymienianym komturem "von Nessau" jest Henryk wzm. w latach 1250-57. 

Zobowiązania pokojowe odnośnie zamku zostały wykonane około 1424r. Podczas wędrówek warto na chwilę zatrzymać się i obejrzeć niewielkie zadrzewione wzgórze położone obok wiślanego wału przeciwpowodziowego w którym kryją się fundamenty krzyżackiej warowni. W latach 1975-80 na terenie wzgórza prowadzono prace archeologiczne z inicjatywy muzeum Okręgowego w Toruniu.

12,4 km Cierpice (kościół).- W XVIII wieku starosta dybowski Stanisław Lubraniec Dąmbski wypuścił obszar dzisiejszej wsi w emfiteuzę (rodzaj dzierżawy)na 40 lat, przybyłym tu osadnikom olenderskim; wieś w tym czasie stanowiła własność królewską administrowaną przez królewskich starostów. W 1880 roku miejscowość była zamieszkała przez 130 mieszkańców w 13 budynkach. W 1861 roku przez wieś została przeprowadzona linia kolejowa na odcinku Toruń – Bydgoszcz. W  1 połowie XIX wieku w osadzie leśnej Cierpice zbudowano tartak, który w ubiegłym stuleciu został poważnie rozbudowany i zmodernizowany, dając początek już nieistniejącemu Przedsiębiorstwu Wielkowymiarowych Konstrukcji Drzewnych. którego chlubne tradycje obecnie podtrzymuje firma Andrewex. Wieś leży na skraju kompleksu leśnego noszącego nazwę Puszczy Bydgoskiej i rozciągającego się pomiędzy Toruniem i Bydgoszczą. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny p.w. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski, wzniesiony w 1938 roku według projektu Wiery i Kazimierza Sylwestrowiczów, którzy byli również w 1932 roku autorami projektu – schroniska turystycznego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Toruniu przy ul. Legionów 24 (obecnie Dom Turysty PTTK); cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX wieku ,zamknięty od 1945 roku oraz zabytkowa zabudowa dworca PKP, pochodząca z 1875 roku. Dojazd PKP i PKS.

14,4km Cierpice (siedziba Nadleśnictwa Cierpiszewo) – Początki administracji leśnej obejmującej obszar dzisiejszego nadleśnictwa są związane z państwowością pruską i podziałem Europy po  Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Powstały wówczas dwa nadleśnictwa: Cierpice oraz Wódek. W okresie międzywojennym administracja leśna zrezygnowała z nadleśnictwa we Wódku, przenosząc je do Osieka Wielkiego. Po II wojnie światowej utworzono dwa nadleśnictwa w Cierpiszewie i Osieku. W 1961 r. siedzibę nadleśnictwa Osiek przeniesiono do Zawiszyna. Na początku lat 70 – tych  XX w. połączono dotychczasowe nadleśnictwa: Cierpiszewo, Solec i Zawiszyn w jedno – Nadleśnictwo Cierpiszewo. W latach 1981 – 1993 siedziba nadleśnictwa znajdowała się w Solcu Kujawskim. Ostateczny kształt administracyjny Nadleśnictwa Cierpiszewo został nadany w 1994 r. i objął dwa obręby Cierpiszewo i Zawiszyn. Ciekawostki krajoznawcze: za siedzibą nadleśnictwa na skraju lasu jest usytuowany głaz upamiętniający tragiczny pożar kompleksu leśnego (10.08.1992 r.), w wyniku którego spłonęło około 3.000ha drzewostanu leśnego.

19,4km Jarki – wieś w kompleksie Puszczy Bydgoskiej, położona nad Strugą Zieloną. Ciekawostki krajoznawcze: ruina młyna wodnego z początku XX w.

26,7km Zajezierze (pomnik pomordowanych) – Miejsce pamięci pod Gniewkowem w lasach Puszczy Bydgoskiej, związane z kaźnią mieszkańców z okolicznych miejscowości. W latach 1939 – 1941 hitlerowcy dokonali w tym odległym o 2km od Gniewkowa miejscu, egzekucji na polskich mieszkańcach Gniewkowa i okolicy, a także mieszkańców Inowrocławia, Bydgoszczy i Torunia. Zginęło ok. 4.000 mieszkańców. Miejsca kaźni są upamiętnione 8 symbolicznymi mogiłami i pomnikiem z tablicą.

30,0km Gniewkowo (centrum) – miasteczko leżące na Kujawach. Wymienione w 1185 r. w nadaniu księcia mazowieckiego Leszka, który przekazał kaplicę gniewkowską kościołowi NMP i kanonikom kujawskim we Włocławku. Gniewkowo prawdopodobnie otrzymało prawa miejskie w latach 1267 – 1271 z rąk księcia inowrocławskiego Siemomysła. Około lat 1314 – 1332  Gniewkowo było stolicą księstwa gniewkowskiego. W 1332 r. zostało zdobyte i zniszczone przez Krzyżaków. Od 1378 r. zostało przekazane przez króla Ludwika Węgierskiego w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi. W 1504 r. król Aleksander Jagiellończyk nadał miastu przywilej urządzania targów tygodniowych oraz trzech jarmarków rocznie. W 1507 r. miasto  zniszczył pożar, analogicznie było w 1582 r., kiedy spłonęły 54 domy i 5 browarów. Po wojnach szwedzkich miasteczko było zniszczone i opustoszałe. Od XVI – XVIII w. miasto było siedzibą starostwa niegrodowego, które w połowie XVI w. obejmowało miasto Gniewkowo, folwark Gniewkowo, wieś i folwark Niemojewko oraz leżącą nad dzisiejszą Strugą Zieloną osadę młyńską  Jarki. W połowie XVIII w. na obszarze starostwa znalazło się kilka nowo utworzonych wsi i osad tzw. olenderskich. W 1774 r. w miasteczku było  61 domów i 318 mieszkańców. Pewien rozwój miasteczka obserwujemy po 1873 r. wskutek otwarcia linii kolejowej Poznań – Inowrocław – Toruń. 17 stycznia 1920r. mieszkańcy miasta odzyskali niepodległość. Ciekawostki krajoznawcze: gotycki kościół parafialny śś. Mikołaja i Konstancji z XIV w.; dawny kościół ewangelicki z 2 połowy XIX w; dawna synagoga z 2 połowy XIX w; ratusz miejski z 1908 r.; dworzec kolejowy z 1817 r.; wieża ciśnień z 1905 r. oraz 2 młyny parowe z końca XIX w. Dojazd PKP i PKS.

Mennonici : w czasie reformacji w XVI wieku we Fryzji (Niderlandy) dochodzi do rozłamu w kościele katolickim gdzie powstają odrębne wspólnoty protestanckie. Jednym z takich odłamów było ugrupowanie, którego ojcem duchowym, przywódcą był eks proboszcz kościoła katolickiego Menno Simmonis (1498-1559). Do twórców kościoła protestanckiego we Fryzji zaliczamy Jana Łaskiego, który pierwszy użył nazwy "mennonici" w stosunku do ugrupowania Mennona. Wskutek prześladowań w ojczyźnie mennonici masowo emigrowali osiedlając się w tolerancyjnej Polsce, według ostrożnych prognoz w XVII wieku na Żuła­wach Wiślanych żyło do 12.000 osadników nazwanych u nas także "olędrami". Przybysze byli osiedlani na terenach dotychczas nieprzydatnych jakimi były podmokłe połacie łąk, nieuregulowane cieki wodne, jednym słowem zasiedlali nieużytki. Odpowiednie rozumienie stosunków wodnych połączone z niezwykłą pilnością i pracowitością zjednało wkrótce władze polskie do osadników, ponieważ uzyskane plony z nieużytków były wyższe od tych na dobrych ziemiach. Przybysze z Niderlandów uzyskali od władz polskich zwolnienia że służby wojskowej, wolność osobistą oraz zwolnienia od wszelkich świadczeń w naturze i w obowiązku. Mennonici przez 2 wieki utrzymywali swoją odrębność m.in. chrzcili dorosłych a nie dzieci, odpowiedzialność ponosili grupową, odmawiali piastowania publicznych urzędów. W pasie osadnictwa niderlandzkiego na terenie b.woj. toruńskiego zostały założone takie miejscowości jak: Sosnówka, Sztynwag, Nieszawka, Cierpice, Brzoza Toruńska i wiele innych. Z okresu kiedy tzw. "olędrzy" regulowali gospodarkę wodną pozostało wiele wiatraków w typie holenderskim widocznych w wiejskim krajobrazie. W Toruniu na terenie skansenu Muzeum Etnograficznego znajduje się lapidarium kilkunastu nagrobków mennonickich z terenu Dolnej Wisły w tym z wymienionej Sosnówki.

Henryk Miłoszewski

.