W Toruniu i najbliższej okolicy, a także na terenie b. woj. toruńskiego znajdują się zamki, których budowniczymi byli: krzyżacy, królowie polscy, biskupi chełmińscy oraz jedna budowla rycerska. Mamy nadzieję, że informacje zawarte w niniejszym opisie dotyczące zamków Torunia i jego najbliższych okolic pozwolą na zapoznanie mieszkańców miasta oraz turystów z budownictwem obronnym lub wzbogacenie  wiedzy krajoznawczej w tym zakresie. 

1. Toruń  (zamek królewski "Dybów") - ruiny wznoszą się na lewym brzegu rz. Wisły w dzielnicy Podgórz obok drogowego mostu im. Józefa Pitsudskiego. Koło zamku przebiega międzynarodowy niebieski szlak turystyczny z Torunia do Suchatówki. Dzieje zamku wyznacza podpisany w 1422 r. tzw. Pokój Mełneński, na mocy którego król Władysław Jagiełło odzyskał ziemie na lewym brzegu rz. Wisły podarowane krzyżakom w 1230 r. przez ks. mazowieckiego Konrada. Budowę zamku rozpoczęto w 1423 r. naprzeciw krzyżackiego Torunia.

W latach 1423-25 jako pierwszy został zbudowany czterokondygnacyjny dom mieszkalny, następnie po 1431 r. budynek wkompono­wano w obwód murów obronnych, zbudowano wieżę bramną. Całość została otoczona mokrą fosą, zamek prawdopodobnie posiadał wieżę sygnalizacyjno-obronną, na której ślady dotychczas nie natrafiono. Wewnątrz zamku znajdował się duży czworoboczny dziedziniec. W źródłach historycznych zamek Dybów został wymieniony w 1425 r. na okoliczność wizyty króla Władysława Jagiełły. Wkrótce na zach. od zamku powstała osada nazywana przemiennie Dybowem, Nową Nieszawą lub Nieszawą.  Dynamicznie rozwijająca się osada stanowiła poważną konkurencję dla mieszczan i kupców z przeciwległego Torunia. Trzeba wspomnieć, że granica państwowa przebiegała środkiem koryta rz. Wisły i zamek dybowski pełnił rolę strażnicy królewskiej. Obawy o własne dochody i podsycona przez krzyżaków nienawiść wśród mieszczan spowodowała reakcję, uskutecznioną napadem na królewski zamek w 1431 r.  Zamek został zdobyty przez krzyżaków posiłkowanych przez toruńskich mieszczan i do 1435 r. pozostawał obsadzony przez załogę krzyżacką. Po 1435 r. mury zamku zostały podwyższone, oraz wybito w nich strzelnice. Narożniki murów zostały zwieńczone ceglanymi cylindrycznymi wieżyczkami o zewnętrznej średnicy 3 metrów. W 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk przebywający na zamku nadał tzw. "Statuty nieszawskie" rozszerzające prawa szlachty. Rozwój wypadków związanych z wojną trzynastoletnią (1454-1466) i okazana przez toruńczyków pomoc w tej materii spowodowały w 1460 r. decyzję króla Kazimierza Jagiellończyka w sprawie przeniesienia konkurencyjnej dla Torunia osady Dybów w górę rz. Wisły w miejsce dzisiejszego miasteczka Nieszawy. 

Do 1466 r. zamek dybowski był siedzibą burgrabiego królewskiego, a po II Pokoju Toruńskim stanowił siedzibę starostów królewskich. Powstała tu także komora celna. W 1512 r. tytułem zastawu dla króla Zygmunta Starego zamek znalazł się w rękach rady miasta Torunia. Upadek zamku rozpoczął się w czasach wojen szwedzkich a konkretnie w 1656 r. kiedy to szwedzki komendant twierdzy usiłował zamek dybowski wysadzić w powietrze. Zamek nie uległ zagładzie lecz doznał trwałych zniszczeń. W 1727 r. podczas lustracji jest wymieniany jako ruina. W 1703 r. podczas kolejnego oblężenia miasta przez wojska szwedzkie króla Karola XII zamek był zamieniony na redutę z której ostrzeliwano miasto, stąd wzięły się dalsze zniszczenia zamku. W 1793 r. po II rozbiorze Polski zamek został zajęty przez wojska pruskie. W 1813 r. grupa około 40 żołnierzy francuskich z korpusu marszałka Neya pod dowództwem płk. Suvary broniła się przez 3 miesiące w ruinach zamku przed nacierającymi wojskami rosyjskimi. Już wtedy zamek otoczony był ziemnymi fortyfikacjami. W 1848 r. teren zamku został włączony do fortyfikacji miejskich. W murach obwodowych wybito przyziemne strzelnice przystosowane dla ówczesnej artylerii, a sam zamek zyskał obwałowanie typu kleszczowego. W 1936 r. prowadzono tu prace konserwatorskie. W latach 1971-72 przeprowadzono prace zabezpieczające obiekt w ramach tzw. trwałej ruiny. Z okresu dawnej świetności zamku do dziś zachowały się mury obwodowe prawie w pełnej wysokości, ślady trzech cylindrycznych zwieńczeń narożnych wieżyczek, ruiny wieży bramnej (w latach 70-tych była zrekonstruo­wana) oraz ściany zach. i pd. tzw. budynku mieszkalnego. Całość ruin jest ogólnie dostępna co niektórzy "zwiedzający" wykorzystują dla dewastacji otoczenia.

2. Toruń (zamek krzyżacki)  - ruiny zamku są zachowane pomiędzy obwarowaniami Starego i Nowego Miasta sąsiadują z Bulwarem Filadelfijskim od pd. i ul. Wola Zamkowa od wsch. 

Wzdłuż murów obwodowych od strony rz. Wisły jest poprowadzony międzynarodowy szlak turystyczny (w kolorze żółtym) oznaczony kodem E-11 z Torunia do Radomna. Po r. 1233 przy fortyfikacjach Starego Miasta od strony wsch. powstało drewniano-ziemne założenie obronne, które w II połowie XIII wieku stopniowo zastąpiono materiałem kamienno-ceglanym. 

 Sporną kwestią jest czas powstawania poszczególnych elementów obronnych zamku jako murowanych gdzie występują poważne różnice wśród historyków. W dużej mierze za najpewniejszą informację o przystąpieniu do murowania zamku

 jest zapis bpa sambijskiego Henryka dokonany przez jego legata w 1255 r. na rzecz budowy wieży i murów zamkowych. Budowę zamku krzyżacy zakończyli około 1300 r. a w ciągu XIV wieku zamek został przez nich rozbudowany. Zamek był zbudowany jako siedziba komtura i konwentu. Pierwszym znanym komturem był Otto wymieniany 1250 r.  Ostatnim komturem był Albrecht Kalb piastujący urząd w latach 1446-54 czyli do wybuchu wojny 13-letniej. Wiatach 1437-40 jako komtur zamkowy jest wzmiankowany Konrad von Erlichshausen, który w latach 1441-49 sprawował urząd wielkiego mistrza Zakonu w Malborku. W dniu 8.11.1454 r. (wojna 13-letnia) mieszczanie wraz że Związkowcami zdobywają i palą zamek komturski, następnie w krótkim czasie zostaje on rozebrany. W ciągu kolejnych wieków teren zamku i przedzamcza został silnie przekształcony

wskutek prac budowlanych o charakterze militarnym, przemysłowym i publi­cznym. Na części terenu zamkowego założono ogrody oraz wysypisko śmieci. 

Zamek został założony na planie zamkniętej podkowy i składał się z zamku głównego, przedzamcza oraz pieczęć komturska z Torunia przedmurza. Zamek główny po­siadał kilkukondygnacjowy budynek o dwóch skrzydłach (wsch. i pd.), bramy wjazdowej od zach., dziedzińca z ośmiokątną wieżą od strony pn.. Od wsch. połączona gankiem znajdowała się wieża ustępowa tzw. dansker lub "gdanisko". Zamek główny otoczony był murem, do którego przylegało tzw. międzymurze czyli wolna przestrzeń między zamkiem i przedzamczem. Od strony pd. oraz pn. znajdowało się obszerne przedzamcze gospodarcze z młynami, kuźniami, magazyna­mi, piekarnią, mennica, spichlerzem, budynkami mieszkalnymi dla służby krzyżackiej itp... Cały kompleks zamkowy otoczony był mokrą fosą. Wjazd na teren przedzamcza odbywał się przez 3 lud 4 bramy. Prace gospodarczo-konserwacyjne, które zostały przeprowadzone w latach 60-tych ukazały stan zachowania zamku eksponując go dla potrzeb ruchu turystycznego. Z dawnego zamku zachowało się wiele elementów jak całe odcinki murów przedzamcza, zamku głównego, mury fos, fosy, wieża sanitarna, piwnice zamku głównego, Brama Mennicza, szczątki 2-ch bram oraz częściowo krużganki.

3. Mała Nieszawka (zamek krzyżacki) niewielkie ruiny zamku na wzniesieniu 100 metrów od wału przeciwpowodziowego rzeki Wisły, około 1300 metrów w linii prostej od kościółka w Małej Nieszawce ku pn-wsch. Obok ruin prowadzi międzynarodowy szlak turystyczny (w kolorze niebieskim) oznaczony kodem E-11 z Torunia do Suchatówki. Początki zamku wiążą się z przybyciem tu w 1230 r. 7-miu rycerzy krzyżackich pod wodzą Hermana Balka w celu objęcia darowanej przez ks. Konrada Mazowieckiego ziemi na lewym brzegu rz. Wisły. W krótkim czasie po przybyciu krzyżacy wznoszą drewniane założenie obronne i tworzą okręgi administracyjne. Jako pierwszą utworzono komturię nieszawską a drewniany zamek stał się siedzibą komtura i konwentu. Pierwszy komtur Henryk jest wymieniany w 1250 r.. Komturia nieszawską obejmowała wąski pas ziemi wzdłuż rz. Wisły od dzisiejszej Brzozy Toruńskiej do ujścia Strugi Zielonej do Wisły z osadami: Stawki, Rudak, Kozibór, Mała i Wielka Nieszawka oraz Piaski. Około 1300 r. (część historyków przesuwa budowę na II połowę XIII wieku) krzyżacy przystąpili do wznoszenia murowanego zamku na planie czworoboku z bramą wjazdową od pn.. Zamek musiał posiadać znaczne przedzamcze skoro w inwentarzach wymienia się tam: młyn, piekarnię, browar, łaźnię i wozownię. W latach 1335 - traktat wyszehradzki oraz w 1343 r. - pokój w Kaliszu Nieszawa jest wymieniana jako własność Zakonu. Stąd też w 1231 r. nastąpiła ekspansja krzyżaków na terytorium Ziemi Chełmińskiej. Posiadłości krzyżackie na lewym brzegu rz. Wisły spędzały sen z oczu kolejnym władcom Polski, dlatego przy okazji rokowań w 1414 r. w  Grabowie i w 1416 r. w Wieluniu występowali ojej zwrot. Dopiero traktat pokojowy w 1422 r. nad jeż. Mełno w Ziemi Chełmińskiej zawarty pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem Pawłem von Russdorf doprowadził do zwrotu spornych ziem. Na mocy Pokoju Mełneńskiego krzyżacy zobowiązali się do rozebrania zamku krzyżackiego w Nieszawie (co dokonali około 1424 r.) i zrzekli się swych praw do wszystkich obszarów położonych na lewych brzegu rzeki Wisły. W ten sposób zakon krzyżacki stracił swój przyczółek wypadowy i schronienie dla swoich wypraw łupieżczych przeciwko Polsce. W latach 1431-35 krzyżacy trzymają w swoich rękach bezprawnie zamek "Dybów" oraz rozebrany zamek w Nieszawie. Być może, że w tym czasie zostały odbudowane pewne elementy obronne zamku. Pokój w Brześciu Kujawskim w 1435 r. definitywnie przyznaje oba zamki Koronie i krzyżacy zamki opuszczają. Od owego czasu zamek w Nieszawie (lub precyzyjnie: to co z niego pozostało po rozbiórce) nie odegrał żadnej historycznej roli powoli ulegając dalszym zniszczeniom i rozbiórkom na cegłę. Lekkie wzniesienie terenu w dodatku mocno zarośnięte z historycznym pierwszym krzyżackim zamkiem na terenie Polski do dziś pozostałoby zapomniane gdyby nie wyprawa archeologów. Prace archeologiczne trwały w latach 1975-80 z inicjatywy Muzeum Okręgowego w Toruniu i przysporzyły wiele materiału zabytkowego. Pozwoliły także na odsłonięcie części murów obwodowych, obmurowań fosy i podpiwniczeń dawnych budynków zamkowych. Uwaga! W terenie nie ma żadnej informacji o lokalizacji ruin zamku.

4. Złotoria (zamek królewski) - ruiny zamku w widłach rzek: Wisły i Drwęcy położone około 600 metrów na zach. od kościoła. Przy kościele jest poprowadzony międzynarodowy szlak turystyczny (w kolorze żółtym) z Torunia do Radomna. Budowę zamku rozpoczął król Kazimierz Wielki około 1343 r.. W 1374 r. zamek został opanowany przez awanturniczego ks. gniewkowskiego Władysława Białego. 

Prawa do zamku i ziemi dobrzyńskiej po śmierci króla Kazimierza Wielkiego w 1370 r. uzyskał mocą testamentu ks. Kazimierz szczeciński. Pod koniec 1376 r. ks. Kazimierz szczeciński oraz starosta Wielkopolski Sędziwój z Szubina oblegają ks. Władysława Białego w Złotorii. Zamek zostaje zdobyty lecz w wyniku rany otrzymanej podczas oblegania umiera w dniu 2.1.1377 r. na zamku w Bydgoszczy ks. Kazko szczeciński (słupski). W 1391 r. ks. Władysław Opolczyk zastawia Złotorię a w 1392 r. całą ziemię dobrzyńską krzyżakom za 50 tysięcy florenów węgierskich. Po pokoju w Raciążku w 1404 r. ziemia dobrzyńska że Złotoria powróciła do Polski. Wojna Polski z Zakonem spowodowała zdobycie zamku w dniu 2.IX.1409 r.. Załogę zamku nieliczną lecz bohaterską wycięto w pień. W 1411 r. na polach pod Złotorią (Kępa Bazarowa) na cześć obrońców został podpisany l Pokój Toruński. Zamek w Złotorii nie został odbudowany pomimo wydanego w 1423 r. wyroku przez Zygmunta Luksemburskiego korzystnego dla Korony. Część cegły została przeznaczona na budowę wieży kościelnej Kościoła Św. Janów w Toruniu. Do naszych czasów przetrwała część wieży mieszkalnej, część murów obwodowych, zasypane piwnice, zbudowane z cegły z użyciem kamienia polnego.

Wykaz budowli obronnych (zamków i ruin zamków) znajdujących się na terenie b. woj. toruńskiego.

Henryk Miłoszewski